نماز جمعه در عصر معصومان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: نماز جمعه، عصر معصومان.
پرسش: آیا نماز جمعه در عصر معصومان (علیه‌السّلام) برگزار می‌شد؟
اقامه نماز جمعه در
تاریخ اسلام، دوران‌های گوناگونی را پشت سر گذاشته که آگاهی از آنها برای تبیین حکم
نماز جمعه در عصر غیبت امام عصر (علیه‌السّلام) ضروری است:
نماز جمعه پیش از
هجرت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به
مدینه،
تشریع شده است؛ لیکن به دلیل محدودیت‌هایی که از سوی
مشرکان وجود داشت، امکان برپایی این نماز در
مکّه نبود. از این‌رو،
پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به فرستاده‌اش فرمان داد تا برای نخستین بار در
مدینه، نماز جمعه برپا کند.پس از هجرت نیز پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) خود پیوسته این نماز را اقامه می‌کرد.
بر اساس گزارش‌های تاریخی، پس از عصر نبوی، نماز جمعه در دوران خلیفه اوّل، دوم و سوم، اقامه شد و
امام علی (علیه‌السّلام) نیز در نماز جمعه آنها شرکت می‌کرد. روشن است که شرکت نکردن امام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در نماز جمعه، نوعی مخالفت سیاسی تلقی می‌شد و بازخورد حکومتی داشت.
در روایتی با سند معتبر به نقل از
زراره چنین آمده است:
«قُلتُ لِاَبِی جَعفَرٍ (علیه‌السّلام): انَّ اُنَاساً رَوَوا عَن اَمیرِ المُؤمِنینَ (علیه‌السّلام) اَنَّهُ صَلَّی اَربَعَ رَکعاتٍ بَعدَ الجُمُعَةِ لَم یَفصِل بَینَهُنَّ بِتَسلِیمٍ، فَقالَ: یا زُرارَةُ اِنَّ اَمیرَ المُؤمِنینَ (علیه‌السّلام) صَلَّی خَلفَ فاسِقٍ فَلَمَّا سَلَّمَ وَ انصَرَفَ قامَ اَمیرُ المُؤمِنینَ (علیه‌السّلام) فَصَلَّی اَربَعَ رَکعَاتٍ لَم یَفصِل بَینَهُنَّ بِتَسلیمٍ، فَقالَ لَهُ رَجُلٌ الی جَنبِهِ: یا اَبَا الحَسَنِ صَلَّیتَ اَربَعَ رَکعاتٍ لَم تَفصِل بَینَهُنَّ؟ فَقالَ: انَّها اَربَعُ رَکعاتٍ مُشَبَّهاتٍ و سَکتَ فَوَ اللَّهِ ما عَقَلَ ما قالَ لَهُ؛
به
امام باقر (علیه‌السّلام) گفتم: برخی مردم از امیر‌مؤمنان (علیه‌السّلام) روایت کرده‌اند که پس از نماز جمعه، چهار رکعت
[پی در پی
] نماز خواند، بی آن که میان آنها با سلامی فاصله‌اندازد. فرمود: "ای زراره! امیر مؤمنان (علیه‌السّلام) پشت فاسقی نماز گزارده بود هنگامی که نماز آن شخص به پایان رسید امیر مؤمنان (علیه‌السّلام) برخاست و چهار رکعت نماز خواند، بی آن‌که میان آنها با سلامی فاصله‌اندازد. مردی که در کنارش بود گفت: ای ابا الحسن! چهار رکعت نماز پی در پی خواندی؟
[امام که نمی خواست بگوید: به خاطر فاسق بودن
امام جمعه، ناگزیر
نماز ظهر را خواندم
] فرمود: آن چهار رکعتِ مشابه بود و دیگر چیزی نگفت. به خدا سوگند وی آنچه را حضرت به او گفت در نیافت”.»
در دوره
حکومت امام علی (علیه‌السّلام) (۳۵-۴۰ ق) و
امام حسن (علیه‌السّلام) نیز برپایی نماز جمعه توسط آن دو بزرگوار صورت می‌پذیرفت؛ امّا پس از ماجرای غم‌انگیز
صلح تحمیلی به امام حسن (علیه‌السّلام) تا
غیبت امام مهدی (علیه‌السّلام)، به دلیل کنار نهاده شدن امامان اهل‌بیت (علیهم‌السّلام) از حکومت، آنان امکان اقامه نماز جمعه نیافتند، و
حاکمان اموی (۴۰-۱۳۲ ق) و پس از آنها
عباسیان (۱۳۲-۶۵۶ ق) و یا کارگزارانشان این نماز را اقامه می‌کردند که نماز با حضور آنها و یا با خطبه خواندن به نام خلیفه وقت و دعا کردن برای او همراه بود. آنان امامان جمعه مرکز خلافت را منصوب می کردند و انتخاب خطیبان جمعه ولایات، بر عهده امیران و والیان بود.
امامان اهل بیت (علیهم‌السّلام) در عصر حضور خود هر چند نمی‌توانستند این فریضه عبادی ـ سیاسی را که از شئون حکومت محسوب می شد، شخصاً اقامه کنند، ولی بنا به مصالحی (از جمله حفظ
وحدت و یک‌پارچگی جامعه اسلامی) در نماز جمعه مخالفان شرکت می کردند. در حدیثی می‌خوانیم:
«کانَ ابو‌جَعفَر (علیه‌السّلام) یُبَکِّرُ الَی المَسجِدِ یَومَ الجُمُعَةِ حینَ تَکونُ الشَّمسُ قَدرَ رُمح، فَاِذا کانَ شَهرُ رَمَضانَ یَکونُ قَبلَ ذلِک، وکانَ یَقولُ: انَّ لِجُمُعِ شَهرِ رَمَضانَ عَلی جُمَعِ سائِرِ الشُّهورِ فَضلاً کفَضلِ شَهرِ رَمَضانَ عَلی سائِرِ الشهور.
امام باقر (علیه‌السّلام) صبح روزهای جمعه، آن‌گاه که
خورشید به‌اندازه یک نیزه برآمده بود، رهسپار
مسجد می شد و در
ماه رمضان، زودتر
[به مسجد
] می‌رفت و می‌فرمود: "فضیلت جمعه‌های ماه رمضان بر جمعه‌های دیگر، هم‌چون فضیلت ماه رمضان بر ماه‌های دیگر است”.
یکی از راویان به نام
ابو‌بکر حضرمی می‌گوید:
«قُلتُ لِاَبِی جَعفَرٍ (علیه‌السّلام) کیفَ تَصنَعُ یَومَ الجُمُعَةِ؟ قَالَ: کیفَ تَصنَعُ اَنتَ قُلتُ: اُصَلِّی فی مَنزِلِی ثُمَّ اَخرُجُ فَاُصَلِّی مَعَهُم. قَالَ کذلِک اَصنَعُ اَنَا؛
به امام باقر (علیه‌السّلام) گفتم: شما در روز جمعه چه می‌کنید؟ فرمود: "تو چه می کنی؟ ”. گفتم: در منزلم نماز می خوانم.آن گاه خارج می شوم و با آنان نیز نماز می خوانم. فرمود: "من هم چنین می کنم”.»
امام کاظم (علیه‌السّلام) نیز در نماز جمعه شرکت می‌کرد تا جایی که چنین نقل شده است:
«کانَ موسَی بنُ جَعفَرٍ (علیه‌السّلام) یَتَهَیَّاُ یَومَ الخَمیسِ لِلجُمُعَةِ؛
امام کاظم (علیه‌السّلام) روز پنج‌شنبه برای نماز جمعه آماده می شد.»
با این همه، چون اهل بیت (علیهم‌السّلام) امامان منصوب از سوی حکومت را فاقد صلاحیت می دانستند، احیاناً نماز ظهر را به صورت فُرادا نیز اعاده می‌کردند.
ناگفته نماند بر پایه برخی از روایات، شرکت امامان (علیهم‌السّلام) در نماز جمعه حاکمان وقت، همیشگی نبوده؛ یعنی آنان گاه از حضور در نماز جمعه خودداری می‌کردند.
در عین حال،
ائمّه (علیهم‌السّلام) پیروان خود را تشویق می‌کردند تا شرکت در نماز جمعه رسمی را ترک نکنند و حتی المقدور، همراه دیگر
مسلمانان، آن را اقامه نمایند.
در روایتی با سند معتبر نقل شده که زُراره می‌گوید:
«حَثَّنا ابو عَبدِاللّهِ (علیه‌السّلام) عَلی صَلاةِ الجُمُعَةِ حَتّی ظَنَنتُ انَّهُ یُریدُ ان نَاتِیَهُ، فَقُلتُ لَهُ: نَغدو عَلَیک؟ فَقالَ: لا انَّما عَنَیتُ عِندَکم؛
امام صادق (علیه‌السّلام) ما را به نماز جمعه تشویق فرمود، چندان که پنداشتیم می‌خواهد نزد ایشان برویم. گفتم: صبح‌گاه نزد شما بیاییم؟»
فرمود: "خیر! مقصودم فقط
[شرکت در نماز جمعه‌ای است که
] نزدیک خودتان است”.
در حدیث معتبر دیگری، عبد‌الملک از امام باقر (علیه‌السّلام) نقل می کند که ایشان به من فرمود:
«مِثلُک یَهلِک وَ لَم یُصَلِّ فَرِیضَةً فَرَضَهَا اللّه عَلَیْهِ. قَالَ: قُلْتُ: کیْفَ اَصْنَعُ؟ قَالَ: صَلِّهَا جَمَاعَةً یَعْنِی الْجُمُعَةَ؛
کسی چون تو بمیرد و چیزی را که خداوند بر او
واجب کرده است، به جا نیاورده باشد؟ گفتم: چه کنم؟
فرمود: "نماز جمعه به جا بیاور”.»
بر این اساس است که مطابق گزارش‌های تاریخی، اصحاب سرشناسی هم‌چون زراره نیز در نماز جمعه حضور می‌یافتند.
از آنچه گفته شد، می توان به نتایج مهم زیر دست یافت:
اوّل: خاندان رسالت (علیهم‌السّلام) در دورانی که خود امکان برپایی نماز جمعه را نداشتند، در نمازهای رسمی برپا شده از سوی حکومت، شرکت می‌کردند.
دوم: عدم شرکت
ائمّه (علیهم‌السّلام) در نماز جمعه نیز گاه اتفاق افتاده است که گزارش‌هایی از آن در دست است.
سوم: برخی از گزارش‌ها حاکی از آن است که در مواردی ائمّه (علیهم‌السّلام) به نماز جمعه اکتفا نکرده و نماز ظهر را هم خوانده‌اند.
چهارم: به این نکته تصریح شده که عدم اکتفا به نماز جمعه و خواندن نماز ظهر، به دلیل فقدان شرط
عدالت در امام جمعه است.
پنجم: شرکت پیروان اهل بیت (علیهم‌السّلام) خصوصاً افراد شاخص در نماز جمعه
اهل سنّت برای حفظ وحدت جامعه اسلامی از سوی امامان شیعه مورد تأکید قرار گرفته است.
ششم: توصیه و تأکید امام (علیه‌السّلام) بر حضور در نماز جمعه و عدم حضور گاه به گاه اصحاب خاص هم‌چون زراره، گویای آن است که نماز جمعه (حتی اگر امام معصوم (علیه‌السّلام) حضور داشته باشد، ولی نتواند آن را اقامه کند)
واجب تخییری است.
حدیث‌نت، برگرفته از مقاله «نماز جمعه در عصر معصومان» تاریخ بازیابی۱۳۹۷/۷/۴.
