نظافت و ژولیدگی در تعالیم دینی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: نظافت، تعالیم دینی،
دین، ژولیدگی، غبارآلودگی،
نعمت.
پرسش: در
اصول کافی و
نهج البلاغه، دو ویژگی «شعث» و «غبر»، یا داشتن موهای ژولیده و چهره غبارآلود، از صفات برجسته
اصحاب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) شمرده شده است: «...وَ اِنَّهُمْ لَیُصْبِحُونَ وَ یُمْسُونَ شُعْثاً غُبْرا...مَا اَرَی اَحَداً یُشْبِهُهُمْ مِنْکُمْ لَقَدْ کَانُوا یُصْبِحُونَ شُعْثاً غُبْراً». اما در روایات دیگری ژولیدگی مورد نکوهش قرار گرفته و به آراسته‌بودن و پاکیزگی، بسیار سفارش شده است: «اَبْصَرَ رَسُولُ اللَّهِ صرَجُلًا شَعِثاً شَعْرُ رَاْسِهِ وَسِخَةً ثِیَابُهُ سَیِّئَةً حَالُهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صمِنَ الدِّینِ الْمُتْعَةُ وَ اِظْهَارُ النِّعْمَةِ»
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مردی با موهای ژولیده، لباس کثیف و حالتی افسرده را دید و به او گفت: بهره‌بردن از نعمت و نشان‌دادن آن بخشی از دین است، «لَا یَخْلُو الْمُؤْمِنُ مِنْ خَمْسَةٍ سِوَاکٍ وَ مُشْطٍ وَ...» ، «اَرْبَعٌ مِنْ اَخْلَاقِ الْاَنْبِیَاءِ التَّطَیُّبُ وَ التَّنَظُّف...» و... جمع بین این دو دسته روایات، چگونه است؟!
پاسخ: آنچه در مورد این نوع روایات و دوگانگی موجود در آنها می‌توان گفت؛ آن است که ژولیدگی و چهره‌ای غبارآلود داشتن، گاه می‌تواند ناشی از بی‌مبالاتی نسبت به روابط اجتماعی و عدم توجه به نظافت و بهداشت باشد، و گاه ناشی از فعالیت‌های کاری، حضور در نبردها،
عبادت و تهجد مستمر،
فقر و... باشد؛ لذا این دو را نمی‌توان یکسان قضاوت کرد.
همان‌گونه که در پرسش آمده، روایات بسیار فراوانی وجود دارد که به
مسواک‌زدن،
شانه‌زدن، استفاده از
عطر و لباس‌های تمیز،
روغن‌زدن به مو، صورت و بدن، حمام مرتب و... توصیه می‌کند و نظافت و
بهداشت را بخش جدایی‌ناپذیر
اسلام اعلام می‌کند.
علاوه بر این سفارش‌های مؤکد، در سیره عملی پیشوایان دین نیز می‌توان این آراستگی را مشاهده نمود.
از سوی دیگر اما؛ گاه اندک روایاتی وجود دارد که در نگاه نخست از آنها برداشت می‌شود که با برخی آموزه‌های مسلم دینی و آداب ابتدایی اخلاقی ناهم‌خوان است، لکن اگر با دقت بیشتری به آنها بنگریم، درمی‌یابیم که دسته دوم از روایات نیز مخالف آراستگی و بهداشت نیست. با این مقدمه به ارزیابی برخی از این روایات می‌پردازیم:
«عَنْ اَبِی جَعْفَرٍ قَالَ: صَلَّی اَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع بِالنَّاسِ الصُّبْحَ بِالْعِرَاقِ فَلَمَّا انْصَرَفَ وَعَظَهُمْ فَبَکَی وَ اَبْکَاهُمْ مِنْ خَوْفِ اللَّهِ ثُمَّ قَالَ اَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ عَهِدْتُ اَقْوَاماً عَلَی عَهْدِ خَلِیلِی رَسُولِ اللَّهِ صوَ اِنَّهُمْ لَیُصْبِحُونَ وَ یُمْسُونَ شُعْثاً غُبْراً خُمْصاً... ؛
امام باقر (علیه‌السّلام) فرمود:
امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) نماز صبح را در
عراق به
جماعت گزارد و بعد از پایان نماز، مردم را موعظه کرد و از خوف خدا گریست و مردم را نیز به گریه آورد. پس از آن فرمود: به خدا سوگند در زمان دوست صمیمی‌ام
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، مردمی را می‌شناختم که بامدادان و شام‌گاهان ژولیده و گردآلود و گرسنه بودند، پیشانی آنها (در اثر
سجده) مانند زانوی بز بود. برای
پروردگار خود با سجود و قیام، شب را می‌گذراندند. گاهی روی پا ایستاده و گاهی پیشانی بر زمین می‌گذاشتند؛ با پروردگار خود مناجات نموده و آزادی خویش را از آتش
دوزخ طلب می‌کردند. با آن همه تلاشی که داشتند، به خدا آنها را می‌دیدم که باز هم ترسان و نگران از عاقبت خویش بودند.»
آنچه در مورد این نوع روایات و دوگانگی موجود در آنها می‌توان گفت؛ آن است که ژولیدگی و چهره‌ای غبارآلود داشتن، گاه می‌تواند ناشی از بی‌مبالاتی نسبت به روابط اجتماعی و عدم توجه به نظافت و بهداشت باشد، و گاه ناشی از فعالیت‌های کاری، حضور در نبردها،
عبادت و تهجد مستمر،
فقر و... باشد؛ لذا این دو را نمی‌توان یکسان قضاوت کرد.
«شعث» و «غبر» هم دو واژه‌ای نیستند که همواره معنای یکسانی داشته باشند، بلکه باید با قرائن موجود در کلمات به معنای دقیق آنها پی برد. به عنوان نمونه لزومی ندارد که «شُعث» را به معنای افرادی بدانیم که مویشان را شانه نزده و به هم ریخته و ژولیده‌اند و یا «غُبر» را تنها به معنای کسانی بودیم که گرد و غبار چهره‌شان را فرا گرفته است، بلکه «غُبر» چنان‌که لغت‌شناسان گفته‌اند؛ به معنای تغییر چهره بر اثر اندوه و غم نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. آن‌گونه که
قرآن کریم می‌فرماید: «وَ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ عَلَیْها غَبَرَةٌ»؛
در این‌جا «غبره»
کنایه از تغییر چهره و صورت بر اثر غم و اندوه است.
و ظاهراً مراد از این
آیه، گرفتگی و غمگینی چهره‌ها است، نه این‌که لزوماً بر روی آنها غبار نشسته باشد.
به‌هر‌حال، اگر فردی با وجود تنگ‌دستی، همان‌گونه که از کار و کوشش دست برنمی‌دارد، به عبادت و شکرگزاری از پروردگار و
تهجد نیز بپردازد، و آثار این کار و عبادت دشوار در سر و صورت او هویدا شود، متفاوت با فردی خواهد بود که با داشتن امکانات و بدون آن‌که تن به کار دهد، و یا آن‌که روز را به روزه و شب را به تهجد بگذراند، تنها به دلیل بی‌حوصلگی و شلختگی به ظاهر خود رسیدگی نمی‌کند و یا آن‌که ظاهری آراسته دارد، اما هیچ به یاد خدا نیست!
از‌این‌رو ارزیابی در مورد هر فرد، باید جداگانه انجام شود. به عنوان نمونه:
کشاورزان فقیر و متدین و جنگ‌جویانی که از نظافت چیزی کم نمی‌گذارند؛، اما صورتشان تیره و چروکیده شده و لباس‌هایشان رنگ باخته است، و با این وجود دست از عبادت و تهجد نیز بر نمی‌دارند. آنها به ظاهر فرد بسیار آراسته‌ای به نظر نمی‌رسند، اما از هر جهت شایسته تقدیرند. در مقابل، افراد ثروتمند و خوش‌گذرانی که پیوسته در حال رسیدگی به آراستگی ظاهر و استفاده از تمام مظاهر دنیا بوده و آن‌چنان در دنیا غرق شده‌اند که کمتر به یاد خدا افتاده و به عبادت و تهجد می‌پردازند. طبیعی است این گروه، اگرچه آراسته و نظیف‌اند، اما در مقام ارزش‌گذاری قابل مقایسه با گروه اول نیستند. افرادی که از نعمت‌های خدا بهره‌مندند و از‌این‌رو آراسته و خوش‌سیما در جامعه حضور یافته و با این وجود از عبادت خدا غافل نیستند که چنین اشخاصی دقیقاً به توصیه‌های دینی عمل می‌کنند. افرادی که امکانات مادی کافی دارند و درگیر کار دشوار و یا حضور در صحنه نبرد و مانند اینها نیستند، اما چنان غیر آراسته در جامعه ظاهر می‌شوند که گویا خدا چیزی به آنها نداده است و... واضح است که قضاوت در مورد هر کدام از این گروه‌ها متفاوت از گروه دیگر خواهد بود.
بنابر این، تفاوت روایات را باید با توجه به شرایط و موقعیت‌های متفاوت ارزیابی نمود و دقت کرد که هر کدامشان در صدد بیان چه واقعیتی هستند. در همین راستا، اگر ما هنگامی که عزیزی را از دست بدهیم، هنگامی که به عزای او می‌نشینیم، کمتر به آراستگی خود پرداخته و تبسم کمتری در چهره‌مان مشاهده می‌شود و میل چندانی به غذاهای اشرافی نداریم، به همین دلیل است که در
آداب زیارت امام حسین (علیه‌السّلام) نیز توصیه به نوعی ژولیدگی و یا کمتر آراستن خود شده است.
امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود:
«...قَالَ اَبُو عَبْدِ اللَّهِ لِکَرَّامٍ: اِذَا اَرَدْتَ اَنْتَ قَبْرَ الْحُسَیْنِ ع فَزُرْهُ وَ اَنْتَ کَئِیبٌ حَزِینٌ شَعِثٌ مُغْبَرٌّ فَاِنَّ الْحُسَیْنَ ع قُتِلَ وَ هُوَ کَئِیبٌ حَزِینٌ شَعِثٌ مُغْبَرٌّ جَائِعٌ عَطْشَانُ؛
ای کرام! هرگاه قصد زیارت قبر حسین بن علی (علیه‌السّلام) را داری، حضرتشان را با حالی غمگین و ناراحت، ژولیده و بدون آن‌که به سر و صورتت روغن بزنی زیارت کن؛ زیرا او کشته شد در حالی که غمگین، ژولیده، گرفته، گرسنه و تشنه بود.»
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «نظافت و ژولیدگی در تعالیم دینی»، تاریخ بازیابی۱۴۰۱/۵/۲۲.
