مصحف علی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: مصحف امام علی، اهل سنت.
پرسش: نظر
اهل سنت درباره مصحف امام علی ـ علیه‌السلام ـ چیست؟
پاسخ: مراد از
مصحف امام علی ـ علیه‌السلام ـ قرآنی بود که آن حضرت، پس از وفات رسول خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ به جمع و تدوین آن همت گماشتند. این مصحف دارای ویژگی‌های خاصی همچون ترتیب دقیق آیات و سور طبق نزول، مطابق قرائت
پیامبر اکرم ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ (که اصیل‌ترین قرائت بود)، مشتمل بر تنزیل و تأویل و ... بود که این ویژگی‌ها در مصاحف دیگر وجود نداشت. اصل وجود چنین مصحفی ثابت است؛ از جمله در
الطبقات الکبری اثر محمدبن سعد (م.۲۳۰ه.ق)،
فضائل القرآن اثر ابن‌ضریس (م.۲۹۴ه.ق)، کتاب
المصاحف اثر ابن ابی‌داود (م.۳۱۶ه.ق)، کتاب
الفهرست از ابن‌ندیم که از احمدبن جعفر منادی معروف به ابن‌مُنادی خبر می‌دهد و
المصاحف اثر ابن‌أشته (م.۳۶۰ه.ق)،
حلیة الاولیاء و طبقات الأصفیاء و الاربعین اثر ابی‌نعیم الاصفهانی (م.۴۳۰ه.ق) و
الإستیعاب فی معرفه الاصحاب، بلکه حجم منابع اهل سنت و اخبار آنها در این زمینه از منابع
شیعه بیشتر است.
مراد از مصحف امام علی ـ علیه‌السلام ـ قرآنی بود که آن حضرت، پس از
وفات رسول خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ به جمع و تدوین آن همت گماشتند.
این مصحف دارای ویژگی‌های خاصی بود که در مصاحف دیگر وجود نداشت. ازجمله:
ترتیب دقیق آیات و سور، طبق
نزول آنها رعایت شده بود؛ یعنی در این مصحف مکی پیش از مدنی آمده و مراحل و سیر تاریخی نزول آیات روشن بود، بدین وسیله سیر تشریع و
احکام، مخصوصاً مسأله
ناسخ و منسوخ در
قرآن به‌خوبی به دست می‌آمد.
در این مصحف
قرائت آیات، طبق قرائت پیامبر اکرم ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ که اصیل‌ترین قرائت بود، ثبت شده بود و هرگز برای اختلاف قرائت در آن راهی نبود. بدین ترتیب راه برای فهم محتوا و به دست آوردن
تفسیر صحیح
آیه هموار بود، این امر اهمیت به‌سزایی داشت؛ زیرا چه‌بسا اختلاف قرائت موجب گم‌راهی مفسر می‌شود که در آن مصحف هرگونه موجبات گم‌راهی وجود نداشت.
این مصحف مشتمل بر تنزیل و تأویل بود؛ یعنی موارد نزول و مناسبت‌هایی را که موجب نزول آیات و سوره‌ها بود، در حاشیه مصحف توضیح داده می‌شد. این حواشی بهترین وسیله برای فهم معانی قرآن و رفع بسیاری از مبهمات بود و علاوه بر ذکر
سبب نزول در حواشی، تأویلاتی نیز وجود داشت. این تأویلات برداشت‌های کلی و جامع از موارد خاص آیات بود که در فهم آیه‌ها بسیار مؤثر بود.
امیرمؤمنان ـ علیه‌السلام ـ خود می‌فرماید: «و لقد جئتهم بالکتاب مشتملا علی التنزیل والتاویل؛ برای آنان کتابی فراهم کردم که مشتمل بر تنزیل و تأویل بود».
بدون تردید، طبق مدارک و منابع فریقین، اصل وجود چنین مصحفی ثابت است؛ بلکه حجم منابع اهل سنت و اخبار آنها در این زمینه از منابع
شیعه بیشتر است.
گزارش این مصحف در منابع امامیه آمده است که عبارتند از:
۱.
کتاب سلیم‌بن قیس؛
۲.
الکافی از ابوجعفر کلینی (م.۳۲۸ه.ق)؛
۳. کتاب
التفسیر،
(معروف به تفسیر عیاشی) از محمدبن مسعود عیاشی (از دانشمندان قرن چهارم)؛
۴.
الاعتقادات از ابوجعفر صدوق (م.۳۸۶ه.ق)؛
۵.
مناقب آل ابی‌طالب از ابن شهر‌آشوب مازندرانی (م.۵۸۸ه.ق) .
ابن شهر‌آشوب به چند طریق از اهل سنت و با ذکر چند منبع به این مطلب پرداخته است.
تقریباً مضمون گزارش این افراد از اصل وجود این مصحف، یکسان و بدین صورت است: علی ـ علیه‌السلام ـ پس از وفات پیغمبر خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ در خانه نشست و به جمع قرآن همت گماشت.
از جمله منابعی که اهل سنت به ذکر این
مصحف تا قرن هشتم پرداخته‌اند، عبارتند از:
۱.
الطبقات الکبری محمدبن سعد (م.۲۳۰ه.ق)؛
۲.
فضائل القرآن،
ابن‌ضریس (م.۲۹۴ه.ق)؛
۳. کتاب
المصاحف،
ابن ابی‌داود (م.۳۱۶ه.ق)؛
۴. کتاب
الفهرست،
از ابن‌ندیم که از احمدبن جعفر منادی معروف به ابن‌مُنادی خبر می‌دهد؛
۵.
المصاحف،
ابن‌أشته (م.۳۶۰ه.ق)؛
۶.
حلیة الاولیاء و طبقات الأصفیاء؛
۷.
الاربعین،
ابی‌نعیم الاصفهانی (م.۴۳۰ه.ق)؛
۸.
الإستیعاب فی معرفه الاصحاب،
ابن عبدالبِّر (م.۴۶۳ه.ق) که از دو طریق نقل کرده است؛
۹.
شواهد التنزیل،
حاکم حسکانی (از دانشمندان قرن پنجم) که با چند سند گوناگون گزارش این مصحف را آورده است؛
۱۰.
مفاتیح الاسرار و مصابیح الأنوار،
عبدالکریم شهرستانی (م.۵۴۸ه.ق) (وی در میان دانشمندان اهل سنت با تفصیل خبر این مصحف را آورده و از کیفیت تدوین، ارائه مصحف توسط
امام به اصحاب در
مسجد، عدم پذیرش آنان و احتجاج امام
سخن گفته است.)
۱۱.
المناقب،
خطیب خوارزم (م.۵۶۸ه.ق)؛
۱۲.
التسهیل فی علوم التنزیل،
ابن‌جزی کلبی (م.۷۴۱ه.ق) ابن ابی‌داود گزارش این مصحف را از طریق اشعث‌بن سوّار آورده و می‌گوید: "هیچ‌کس جز اشعث درباره این مصحف
روایت ندارد."
این اظهار نظر بدون تأمل در اسناد خبرِ این مصحف است؛ چون به‌طور نمونه، ابن‌ضُرَیس آن را با سندی دیگر ذکر کرده است؛
ابن‌حجر عسقلانی و محمودبن احمد عینی نیز به دلیل انقطاع در سندِ گزارش مصحف، آن را ضعیف می‌شمردند؛
لیکن این انقطاع نیز در برخی سندهاست.
طرق دیگری از گزارش این مصحف با سند متصل وجود دارد؛ از جمله: همان طریق ابن‌ضُرَیس که با سند خود از محمدبن سیرین و وی از عکرمه از امام علی ـ علیه‌السلام ـ خبر می‌دهد.
آلوسی بغدادی (م.۱۲۷۰ه) نیز در این زمینه اظهارنظر کرده است. وی برخی از اسناد روایات در‌این‌باره را «موضوع»
و «ضعیف»
می‌نامد و تنها روایت ابن‌الضریس را صحیح‌السند می‌داند.
در آن روایت محمدبن سیرین از عکرمه می‌پرسد: "آیا (امام) علی در آن مصحف آیات را بر طبق نزولشان ترتیب داد؟". با این وصف، آلوسی می‌گوید: مراد از این روایت ـ آن‌طور که گفته‌اند ـ به‌خاطر سپردن قرآن در سینه است.
لابد آلوسی می‌خواهد بگوید:
امام علی ـ علیه‌السلام ـ قرآن را در سینه خود، به‌صورت ترتیب نزول از بَر کردند!!
افزون بر آن، اساساً شیوه برخورد آلوسی و دیگران با سند این
روایات، علمی نیست؛ چون روایاتی که مضمون واحدی را گزارش می‌دهند، براساس اصطلاح «علم درایه» حدیث «متابع» و «شاهد» تلقی می‌شوند؛
و این بدین معناست که روایاتی که در این زمینه در نظر آلوسی ضعیف یا موضوعند، چون مضمونشان با مضمون حدیث صحیح‌السند یکسان است، به این
حدیث صحیح، قوت بیشترین می‌بخشد و به طریق آن استفاضه می‌دهد؛ بنابراین اگر روایات به‌صورت جداگانه تأویل یا به‌خاطر ضعف سند رد شوند، از شیوه پژوهشی در علم درایه بیرون است.
نکته دیگری که در این‌جا باید یادآور شد، آن است که: اساساً تعبیر «جمع قرآن» که در برخی از این روایات مطرح است ـ هرچند از یک نظر می‌تواند به معنای حفظ در سینه باشد ـ در این مورد هرگز به معنای از بر کردن در سینه به کار نرفته است؛ چون در شرایطی که بعد از
وفات پیامبر خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ خلیفه تعیین شده بود ـ به اعتراف خود اهل سنت ـ امام علی ـ علیه‌السلام ـ کاری نداشت مگر این‌که در خانه بنشیند و قرآن را از بَر کند؛ و حتی برخی
اهل سنت همین مطلب را توجیهی بر معارف بی‌شمار امام علی ـ علیه‌السلام ـ نسبت به دیگر
خلفا به شمار آورده‌اند و می‌گویند: بیشتر مطالب تفسیری در بین
خلفای راشدین از (امام) علی کرم‌الله وجهه است؛ چون ایشان تا پایان
خلافت عثمان از مقام خلافت برکنار بود.
هر چند این توجیه، بسیار سست و بی‌بنیان است،
این پرسش هم‌چنان پابرجاست که اگر امام از هر کاری فارغ بود، برای
حفظ قرآن در سینه، چه نیازی داشت در خانه بنشیند و
سوگند یاد کند بر این‌که ردا بر دوش نگیرد و...!! به علاوه طبق روایات
متواتر از خود اهل سنت در ذیل آیه شریفه •
لِنَجْعَلَها لَکُمْ تَذْکِرَهً وَ تَعِیَها أذُنٌ واعِیَهٌ•،
از
پیامبر خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ چنین رسیده است.
«انّ النبی ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ قال لعلی ـ کرم الله وجهه ـ إنّی دعوت الله تعالی أن یجعلها أذنک یا علی و قال علی کرم الله وجهه: فما سمعت شیئاً فنسیته و ما کان لی أن أنسی؛ پیامبر خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ به (امام) علی ـ که خدا او را گرامی بدارد ـ فرمود: من از خدا خواسته‌ام تا تو را مصداق این
آیه قرار دهد و از‌این‌روست که (امام)
علی گفته است: هر چه شنیدم، هرگز آن را فراموش نکردم و فراموش نخواهم کرد».
با این ویژگی امام علی ـ علیه‌السلام ـ ، نه‌تنها قرآن، بلکه همه علومی که حضرت رسول خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ به ایشان سپرده بودند، در سینه مبارکش محفوظ بوده است و جمع‌آوری قرآن در یک‌جا نیز ـ طبق برخی از روایات ـ بنا به سفارش خود حضرت رسول خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ و نیز برای اقامه
ثقلین بوده و قطعاً هیچ‌کس به اندازه امام علی ـ علیه‌السلام ـ ، این شایستگی را نداشته است
و بر فرض که روایت عبد خیر که از قول
امام علی ـ علیه‌السلام ـ می‌گوید: «نخستین کسی که قرآن را گرد آورد، ابابکر است.»
درست باشد، در تعارض با این روایات قرار می‌گیرد (که به‌طور مستفیض نخستین گردآورنده قرآن را امام علی ـ علیه‌السلام ـ می‌داند) و ساقط خواهد بود، چون
خبر واحد است
و در تعارض با روایات مستفیضه به‌صورت
حدیث شاذ در‌می‌آید.
بنابراین، طبق مدارک فریقین، اصل وجود
مصحف امام علی ـ علیه‌السلام ـ امری محرز است و جایی برای خدشه در مدارک آن نیست؛
۱. دکتر جعفر نکونام،
مصحف علی (ع) و سه مصحف دیگر.
۲. دکتر جعفر نکونام،
پژوهشی در مصحف امام علی (ع) و سه مصحف دیگر.
پایگاه اسلام کوئست.
