• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

مصباح الشریعة

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



کلیدواژه: مصباح الشریعة.
پرسش: مصباح الشریعة اثر کیست و ویژگی‌هایش چیست؟
پاسخ: کتاب مصباح الشریعة، منسوب به امام صادق ـ علیه‌السلام ـ است که مطالب آن پیرامون اخلاق، مراحل سیروسلوک و خصوصیات مراتب ایمان است که در صد باب تنظیم شده است. در نویسنده این کتاب اختلاف دیدگاه وجود دارد. برخی علما به‌دلیل مجهول دانستن نویسنده این کتاب و مرسل بودن و مخالفت روایاتش با روایات متواتر در بخشی از موارد، از نقل روایات این کتاب خودداری نموده‌اند. ولی گروهی از بزرگان مانند سیدبن طاوس، شیخ الفقها شهید ثانی، فاضل عارف قاسانی، شیخ ابراهیم کفعمی، ابوالفتوح رازی و ... این کتاب را مورد اعتماد دانسته و بسیاری از روایات این کتاب را در کتاب‌های خود نقل و به آنها استناد نموده‌اند.



کتاب مصباح الشریعة، منسوب به جعفربن محمد صادق ـ علیه‌السلام ـ امام ششم است که مطالب آن پیرامون اخلاقیات و مراحل سیروسلوک و خصوصیات مراتب ایمان است و در صد باب مرتب گشته است.
[۱] منسوب به جعفربن محمد(ع)، امام ششم‌، شرح مصباح الشریعة، مترجم، مصطفوی، حسن، متن، ص ۲، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران‌، تهران، ۱۳۶۰ش.



در نویسنده این کتاب شریف اختلاف دیدگاه وجود دارد؛ برخی آن‌ را به شیخ زین‌الدین معروف به شهید ثانی
[۲] شهید ثانی، زین‌الدین‌بن علی، شرح مصباح الشریعة، مترجم و شارح، گیلانی، عبد‌الرزاق‌بن محمد هاشم، ‌ محقق و مصحح: خوانساری، آقا جمال، محمدبن حسین‌، ص ۳، پیام حق‌، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۷ ش

[۳] شیخ حر عاملی، محمدبن حسن، هدایة الأمة إلی أحکام الأئمة (ع)،‌ محقق و مصحح: آستان قدس رضوی. بنیاد پژوهش‌های اسلامی، گروه حدیث‌، ج ۸، ص ۵۵۰، آستانة الرضویة المقدسة، مجمع البحوث الإسلامیة، مشهد، چاپ اول، ۱۴۱۴ ق.
و برخی دیگر به هشام‌بن حکم
[۴] البرهان فی تفسیر القرآن، تحقیق:قسم الدراسات الاسلامیة موسسة البعثة- قم، مقدمه ج ۱، ص ۴۲، بنیاد بعثت، تهران، چاپ اول، ۱۴۱۶ ق.
و برخی نیز به فضیل‌بن عیاض
[۵] نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، الخاتمه،‌ ج ۱، ص ۲۱۵ ؟؟؟، مؤسسة آل‌البیت (ع)، قم، چاپ اول، ۱۴۰۸ق؛ «و بالجملة فلا أستبعد أن یکون المصباح هو النسخة التی رواها الفضیل، و هو علی مذاقه و مسلکه، و الذی اعتقده أنّه جمعه من ملتقطات کلماته علیه السلام، فی مجالس وعظه و نصیحته‌».
نسبت می‌دهند.


دیدگاه علما نسبت به این کتاب یکسان نیست.

۳.۱ - گروه اول

گروهی می‌گویند: «این کتاب شریف از بهترین و جامع‌ترین کتب شیعه است که در آداب و حکم و معارف، کتابی به این اختصار که جامع دقایق و لطایف اخلاق بوده، و در‌عین‌حال در نهایت اتقان و اعتبار تألیف شده باشد، به دست ما نرسیده است».
[۶] شهید ثانی، زین‌الدین‌بن علی، شرح مصباح الشریعة، مترجم و شارح، گیلانی، عبد‌الرزاق‌بن محمد هاشم، ‌ محقق و مصحح: خوانساری، آقا جمال، محمدبن حسین‌، ص ۳، پیام حق‌، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۷ ش
متن این کتاب دلالت بر صحت آن می‌نماید.
[۷] مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، محقق، مصحح، موسوی کرمانی، حسین، اشتهاردی، علی پناه، ج ۱۳، ص ۲۰۱، مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانبور، قم، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق.


۳.۱.۱ - حقیقت درونی مصباح الشریعة

البته این کتاب، لفظ و عبارات آن‌ حضرت نیست؛ بلکه بهترین و پر ارزش‌ترین مجموعه‌ای است که یکی از بزرگان برجسته شیعه، آداب و معارف و اخلاق و سنن مذهب شیعه جعفری را در مقابل مؤلفات مذاهب دیگر تألیف و تدوین فرموده، و به تناسب این مرام آن‌ را به حضرت صادق ـ علیه‌السلام ـ که یگانه مروج و مبین أحکام و آداب این مذهب است، نسبت داده است و حقیقت این نسبت از لحاظ معنا و حقیقت است، نه لفظ و عبارت.
[۸] منسوب به جعفربن محمد(ع)، امام ششم‌، شرح مصباح الشریعة، مترجم، مصطفوی، حسن، متن، ص ۳، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران‌، تهران،۱۳۶۰ ش.


۳.۱.۲ - محتوا

در این کتاب دقایق معارف و اسرار حقایق و لطایف اخلاقیات و مراحل سیروسلوک و خصوصیات مراتب ایمان، به اندازه‌ای دقیق و تحقیقی و عمیق ذکر شده است که کمترین نقطه ضعف و انحراف و سستی در خلال جملات و مطالب آن دیده نمی‌شود، و آنچه مسلم است این کتاب در مرتبه فوق کتب مؤلفه متداوله علما و محققین و عرفاست.
[۹] منسوب به جعفربن محمد(ع)، امام ششم‌، شرح مصباح الشریعة، مترجم، مصطفوی، حسن، متن، ص ۵، مقدمه، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران‌، تهران،۱۳۶۰ ش.


۳.۱.۳ - دیدگاه سیدبن طاوس

ازاین‌رو سیدبن طاوس می‌فرماید: «لازم است که شخص مسافر این کتاب شریف را همراه خود داشته باشد؛ زیرا آن بهترین کتاب جامع و لطیفی است که انسان را در راه سلوک به خدا کمک کرده، و اسرار و حقایق آیین مقدس اسلام را تعلیم می‌دهد.
[۱۰] ابن‌طاووس، علی‌بن موسی، الأمان من أخطار الأسفار و الأزمان‌، محقق و مصحح: مؤسسة آل‌البیت (ع)، ص ۹۱ ـ ۹۲، مؤسسة آل‌البیت (ع)، قم، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.


۳.۲ - گروه دوم

برخی دیگر می‌گویند این کتاب از چند جهت دارای مشکل است.




۴.۱ - معلوم نبودن نویسنده

نویسنده آن معلوم نیست.

۴.۲ - مرسل بودن

اسناد آن به امام صادق ـ علیه‌السلام ـ روشن و ثابت نشده است؛ یعنی روایات آن به صورت مرسل ذکر شده‌اند.

۴.۳ - منتهی شدن به صوفیه

روایات آن منتهی می‌شوند به صوفیه از این جهت این کتاب مشتمل است بر اصطلاحات آنان و روایت از مشایخ صوفیه و کسانی که صوفیه در روایات خودشان بر او اعتماد نمودند.

۴.۴ - تعارض داشتن با اخبار متواتر

در این کتاب روایاتی ذکر شده است که مضمون آن با اخبار متواتر ما در تعارض است.
بنابراین از اعتماد به روایات این کتاب و نقل از آن خودداری می‌کنیم؛ زیرا مبنای ما احتیاط در روایت و فتوا و عمل است؛ پس فقط بر روایات متواتره و محفوف به قراین بسنده می‌کنیم.
[۱۲] شیخ حر عاملی، محمدبن حسن، هدایة الأمة إلی أحکام الأئمة (ع)،‌ محقق و مصحح: آستان قدس رضوی. بنیاد پژوهش‌های اسلامی، گروه حدیث‌، ج ۸، ص ۵۵۰، آستانة الرضویة المقدسة، مجمع البحوث الإسلامیة، مشهد، چاپ اول، ۱۴۱۴ ق.





۵.۱ - اولاً

بزرگانی (مانند سیدبن طاوس، شیخ زین‌الدین شهید ثانی، فاضل عارف قاسانی، شیخ ابراهیم کفعمی و...) از این کتاب نقل حدیث نموده و تصریح به اعتماد بر آن کرده‌اند، بنابراین تشکیک برخی متأخرین نسبت به این کتاب، معنا ندارد.
[۱۳] نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، الخاتمه،‌ ج ۱، ص ۱۹۴ ـ ۱۹۸، مؤسسة آل‌البیت (ع)، قم، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.


۵.۲ - ثانیاً

بزرگان و ائمه نقل (مانند شیخ صدوق، شهید ثانی و...) زمانی واسطه و راوی را از سند روایت حذف می‌کنند که یقین به ثقه بودن و عدالت وی داشته باشند و حدیث نزد ایشان مقطوع الصدور یا لااقل مظنون الصدور باشد، وگرنه حذف واسطه و نقل حدیث به صورت مرسل، بدون اعتماد به راوی و علم یا ظن به صدور حدیث، جلالت و عدالت آنان را از بین می‌برد. همان‌گونه که نقل روایت مرسل از سوی شیخ صدوق در کتاب فقیه موجب ضعف در روایت شمرده نمی‌شود، بلکه گفته شده، این گروه از روایات مرسل در فقیه اگر قوی‌تر از روایاتی نباشند که سندشان معروف و شناخته شده است، کمتر از آن هم نیست. بنابراین نویسنده مصباح الشریعه سزاوارتر است که با روایات مرسلش معامله مسند شود.
[۱۴] نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، الخاتمه،‌ ج ۱، ص ۱۹۶ ـ ۱۹۷، مؤسسة آل‌البیت (ع)، قم، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.

البته آنچه موجب ضعف حدیث می‌شود، این است که ناقل بخواهد حدیث را به صورت معنعن نقل کند، ولی برخی از واسطه‌ها را مبهم ذکر نماید مثلاً بگوید «عن رجل»، «عن صاحب لی»، «عن بعض أصحابه»، در حالی‌که در مصباح الشریعه روایات، به صورت «معنعن» و ابهام در واسطه نقل نشده است.
[۱۵] نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، الخاتمه،‌ ج ۱، ص ۱۹۶ ـ ۱۹۷، مؤسسة آل‌البیت (ع)، قم، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.


۵.۳ - ثالثاً

منتهی شدن برخی روایات آن به صوفیه، موجب قدح و ضرر به این روایات و کتاب مذکور نمی‌شود؛ زیرا برای صوفیه دو مقصد است:

۵.۳.۱ - مقصد اول

تهذیب نفس و تصفیه نفس از کدورات و تاریکی‌ها و خالی نمودن آن از رذایل و صفات قبیحه و حفظ آن از اموری که موجب تاریکی و قساوت می‌شود، همچنین وارد کردن اوصاف جمیله و کمالات معنویه در نفس، که این امور نیاز به معرفت قلب و نفس و شناخت صفات حسنه و قبیحه و مبادی و آثار آن و اموری که به‌واسطه آن تصفیه و تخلیه و تحلیه صورت می‌گیرد، دارد.

۵.۳.۲ - مقصد دوم

اموری هستند که صوفیه ادعا می‌کنند از نتیجه تهذیب نفس و ثمره ریاضاتشان است از معرفت و شناخت و بالاتر از آن مثل وصول و اتحاد و فنا و مقاماتی که هیچ نبی مرسل و وصی‌ای از اوصیا ادعا نکرده است.
در اصل مقصد اول، اهل شرع و جمیع علما با اختلاف مشرب و مذاق، با صوفیه مشترک هستند و با هم اختلافی ندارند، چگونه در عبادات و آدابی که برای این مقصد ذکر شده است، بخواهند با هم اختلاف داشته باشند؟ اما در قسم دوم، هرگز اهل تقوا و شریعت با آنان هم‌مسلک نبوده‌اند، چه رسد به علما و فضلایی چون شهید ثانی، سیدبن طاوس و... بلکه همیشه اهل علم با صوفیه در این مقصد مخالفت نموده و از آنان جدا شده‌اند.
[۱۶] نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، الخاتمه،‌ ج ۱، ص ۲۰۲ ـ ۲۰۴، مؤسسة آل‌البیت (ع)، قم، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.

بنابراین ندیده گرفتن مزایای کتاب مصباح و نسبت تمایل به صوفی‌گری دادن به افرادی (چون ابوالفتوح رازی، سیدبن طاوس و شیخ الفقها شهید ثانی) از جمود فکری و کم‌توجهی و کم‌تدبری است.

۵.۴ - رابعاً

در این کتاب نه‌تنها روایات مخالف متواترات یافت نشد، بلکه حتی مخالف مشهور نیز یافت نشده است، فقط یک بابی در آن وجود دارد به نام باب «معرفة الصحابه»، از روایات این باب، چنین گمان می‌شود که اصل در صحابه رسول خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ حسن و نیکویی و فضل و عدالت است، چنان‌که اهل سنت بر این باور هستند.
[۱۷] نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، الخاتمه،‌ ج ۱، ص ۲۰۹ ـ ۲۱۰، مؤسسة آل‌البیت (ع)، قم، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.


۵.۴.۱ - ملحق شدن باب معرفت صحابه به کتاب

اما حقیقت این است که آنچه از فهرست این کتاب و نسخه اصلی آن به‌دست آمده، این کتاب دارای صد باب است و باب معرفت صحابه نه در فهرست این کتاب ذکر شده، نه در نسخه اصلی آن؛ بلکه در باب هفتادم از این کتاب باب معرفت صحابه گنجانده شده؛ درحالی‌که باب هفتادم طبق فهرست باب حرمة المؤمنین است؛ اما حرمة المؤمنین در کتاب فعلی در باب هفتاد و یکم قرار گرفته. بنابراین باید این کتاب دارای صد و یک باب باشد که این مخالف نسخه اصلی و فهرست است، پس می‌توان نتیجه گرفت در این کتاب دسیسه شده و این باب جزء کتاب نبوده و به آن ملحق شده است.
[۱۸] نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، الخاتمه،‌ ج ۱، ص ۲۱۰، مؤسسة آل‌البیت (ع)، قم، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.


۵.۴.۲ - شناخت صحابه از غیرصحابه

بر فرض پذیرش این مطلب که باب معرفت صحابه جزو اصل کتاب باشد و دسیسه و الحاقی صورت نگرفته باشد، باز ضرری به این کتاب نمی‌زند؛ زیرا این اخبار و روایات درصدد بیان صفات صحابه و شناخت صحابه از غیرصحابه هستند؛ یعنی هر کسی که حضرت رسول اکرم ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ را ملاقات کرده باشد و دارای این صفات باشد، از اصحاب آن‌حضرت محسوب می‌شود و هر کسی این صفات را نداشته باشد، هرچند آن‌ حضرت را ملاقات کرده باشد، از اصحاب او محسوب نمی‌شود و اسم صحابه بر او صدق نمی‌کند و در زمره منافقان است.
[۱۹] نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، الخاتمه،‌ ج ۱، ص ۲۱۲، مؤسسة آل‌البیت (ع)، قم، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.


۵.۴.۳ - قاعده کلی برای صحابه پیامبر

یا این‌که بگوییم روایات باب معرفة الصحابه بیانگر یک اصل و قاعده کلی نسبت به صحابه رسول خدا هستند و آن این‌که اصل بر این است که صحابه را افراد نیکو و سلامت از عیوب و صفات ناپسند بدانیم، مگر کسانی را که به نفاق و خیانت شناخته شده باشند.
[۲۰] نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، الخاتمه،‌ ج ۱، ص ۲۱۲، مؤسسة آل‌البیت (ع)، قم، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.

برای اطلاع از جواب‌های تفصیلی به کتاب مستدرک الوسائل مراجعه شود.
[۲۱] نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، الخاتمه،‌ ج ۱، ص ۱۹۴ ـ ۲۱۶، مؤسسة آل‌البیت (ع)، قم، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.



۱. جامع بودن در مسائل اخلاقی و سیروسلوک و...؛
۲. ذکر مطالب به‌صورت دقیق، ظریف و عمیق؛
۳. بیان اسرار و حقایق آیین مقدس اسلام؛
۴. برتری آن نسبت به کتاب‌های دیگری که در سیروسلوک و مسائل اخلاقی نوشته شده است؛
۵. از بزرگان و برجستگان شیعه بودن نویسنده آن.
[۲۲] برداشت آزاد از: منسوب به جعفربن محمد (ع)، امام ششم‌، شرح مصباح الشریعة، مترجم، مصطفوی، حسن، متن، ص ۲، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران‌، تهران، ۱۳۶۰ ش.
[۲۳] برداشت آزاد از: ابن‌طاووس، علی‌بن موسی، الأمان من أخطار الأسفار و الأزمان‌، محقق و مصحح: مؤسسة آل‌البیت (ع)، ص ۹۱ ـ ۹۲، مؤسسة آل‌البیت (ع)، قم، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.




۱. منسوب به جعفربن محمد(ع)، امام ششم‌، شرح مصباح الشریعة، مترجم، مصطفوی، حسن، متن، ص ۲، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران‌، تهران، ۱۳۶۰ش.
۲. شهید ثانی، زین‌الدین‌بن علی، شرح مصباح الشریعة، مترجم و شارح، گیلانی، عبد‌الرزاق‌بن محمد هاشم، ‌ محقق و مصحح: خوانساری، آقا جمال، محمدبن حسین‌، ص ۳، پیام حق‌، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۷ ش
۳. شیخ حر عاملی، محمدبن حسن، هدایة الأمة إلی أحکام الأئمة (ع)،‌ محقق و مصحح: آستان قدس رضوی. بنیاد پژوهش‌های اسلامی، گروه حدیث‌، ج ۸، ص ۵۵۰، آستانة الرضویة المقدسة، مجمع البحوث الإسلامیة، مشهد، چاپ اول، ۱۴۱۴ ق.
۴. البرهان فی تفسیر القرآن، تحقیق:قسم الدراسات الاسلامیة موسسة البعثة- قم، مقدمه ج ۱، ص ۴۲، بنیاد بعثت، تهران، چاپ اول، ۱۴۱۶ ق.
۵. نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، الخاتمه،‌ ج ۱، ص ۲۱۵ ؟؟؟، مؤسسة آل‌البیت (ع)، قم، چاپ اول، ۱۴۰۸ق؛ «و بالجملة فلا أستبعد أن یکون المصباح هو النسخة التی رواها الفضیل، و هو علی مذاقه و مسلکه، و الذی اعتقده أنّه جمعه من ملتقطات کلماته علیه السلام، فی مجالس وعظه و نصیحته‌».
۶. شهید ثانی، زین‌الدین‌بن علی، شرح مصباح الشریعة، مترجم و شارح، گیلانی، عبد‌الرزاق‌بن محمد هاشم، ‌ محقق و مصحح: خوانساری، آقا جمال، محمدبن حسین‌، ص ۳، پیام حق‌، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۷ ش
۷. مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، محقق، مصحح، موسوی کرمانی، حسین، اشتهاردی، علی پناه، ج ۱۳، ص ۲۰۱، مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانبور، قم، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق.
۸. منسوب به جعفربن محمد(ع)، امام ششم‌، شرح مصباح الشریعة، مترجم، مصطفوی، حسن، متن، ص ۳، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران‌، تهران،۱۳۶۰ ش.
۹. منسوب به جعفربن محمد(ع)، امام ششم‌، شرح مصباح الشریعة، مترجم، مصطفوی، حسن، متن، ص ۵، مقدمه، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران‌، تهران،۱۳۶۰ ش.
۱۰. ابن‌طاووس، علی‌بن موسی، الأمان من أخطار الأسفار و الأزمان‌، محقق و مصحح: مؤسسة آل‌البیت (ع)، ص ۹۱ ـ ۹۲، مؤسسة آل‌البیت (ع)، قم، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
۱۱. مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار،‌ ج ۱، ص ۳۲، دارإحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.    
۱۲. شیخ حر عاملی، محمدبن حسن، هدایة الأمة إلی أحکام الأئمة (ع)،‌ محقق و مصحح: آستان قدس رضوی. بنیاد پژوهش‌های اسلامی، گروه حدیث‌، ج ۸، ص ۵۵۰، آستانة الرضویة المقدسة، مجمع البحوث الإسلامیة، مشهد، چاپ اول، ۱۴۱۴ ق.
۱۳. نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، الخاتمه،‌ ج ۱، ص ۱۹۴ ـ ۱۹۸، مؤسسة آل‌البیت (ع)، قم، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
۱۴. نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، الخاتمه،‌ ج ۱، ص ۱۹۶ ـ ۱۹۷، مؤسسة آل‌البیت (ع)، قم، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
۱۵. نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، الخاتمه،‌ ج ۱، ص ۱۹۶ ـ ۱۹۷، مؤسسة آل‌البیت (ع)، قم، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
۱۶. نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، الخاتمه،‌ ج ۱، ص ۲۰۲ ـ ۲۰۴، مؤسسة آل‌البیت (ع)، قم، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
۱۷. نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، الخاتمه،‌ ج ۱، ص ۲۰۹ ـ ۲۱۰، مؤسسة آل‌البیت (ع)، قم، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
۱۸. نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، الخاتمه،‌ ج ۱، ص ۲۱۰، مؤسسة آل‌البیت (ع)، قم، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
۱۹. نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، الخاتمه،‌ ج ۱، ص ۲۱۲، مؤسسة آل‌البیت (ع)، قم، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
۲۰. نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، الخاتمه،‌ ج ۱، ص ۲۱۲، مؤسسة آل‌البیت (ع)، قم، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
۲۱. نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، الخاتمه،‌ ج ۱، ص ۱۹۴ ـ ۲۱۶، مؤسسة آل‌البیت (ع)، قم، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
۲۲. برداشت آزاد از: منسوب به جعفربن محمد (ع)، امام ششم‌، شرح مصباح الشریعة، مترجم، مصطفوی، حسن، متن، ص ۲، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران‌، تهران، ۱۳۶۰ ش.
۲۳. برداشت آزاد از: ابن‌طاووس، علی‌بن موسی، الأمان من أخطار الأسفار و الأزمان‌، محقق و مصحح: مؤسسة آل‌البیت (ع)، ص ۹۱ ـ ۹۲، مؤسسة آل‌البیت (ع)، قم، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.



پایگاه اسلام کوئست.    


رده‌های این صفحه : حدیث شناسی | کتب حدیثی شیعه




جعبه ابزار