فقر و غنا
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: فقر و غنا، انفاق، ثروت، منابع طبیعی، حق معلوم، فقرا، اغنیا، .
پرسش: کدام آیات در قرآن در مورد توازن بین فقر و غنا اشاره دارد؛ یعنی از یک طرف به اغنیا دستور داده که به فقرا کمک کنند، و از طرف دیگری به فقرا دستور داده که تلاش بیشتری کنند تا از فقر خلاصی یابند؟
پاسخ: قرآن کریم برای برقراری تعادل و توازن میان فقر و غنا در جامعه، به مؤمنان دستور داده تا از طریق انفاق، سعی کنند شکاف طبقاتی را به حداقل برسانند. در این راستا در آیات فراوانی به تشویق انفاق کنندگان پرداخته است. از سوی دیگر به انسان‌ها به‌طور عموم و مستضعفان و فقرا به‌ویژه می‌گوید؛ از منابع طبیعی،
زمین، معادن، دریاها که
خداوند در اختیارتان قرار داده، با تلاش و کوشش به آباد کردن زمین‌ها و عمران و آبادانی و برداشت منابع از دل آنها نیازهایتان را برطرف کنید.
قرآن کریم برای برقراری تعادل و توازن میان
فقر و غنا در جامعه، به
مؤمنان دستور داده تا از طریق انفاق، سعی کنند شکاف طبقاتی را به حداقل برسانند. در این راستا در آیات فراوانی به تشویق انفاق کنندگان پرداخته، در تعدادی از آیات به آنها
پاداش اخروی را
بشارت داده، در برخی آیات هم، انفاق را از اوصاف پرهیزکاران برشمرده است. این آیات در
قرآن در قالب الفاظ و واژه‌های مختلفی بیان شده است که در این‌جا چند
آیه را به عنوان نمونه بیان می‌کنیم.
آیاتی که در آنها از واژه‌های «انفاق»، «انفقوا»، «ینفقون» و... استفاده شده است.
«
یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَیِّباتِ ما کَسَبْتُمْ وَ مِمَّا أَخْرَجْنا لَکُمْ مِنَ الْأَرْض»؛
ای کسانی که
ایمان آورده‌اید، از قسمت‌های پاکیزه اموالی که (از طریق تجارت) به دست آورده‌اید، و از آنچه از زمین برای شما خارج ساخته‌ایم (از منابع و معادن و درختان و
گیاهان)، انفاق کنید.
«
یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا بَیْعٌ فیهِ وَ لا خُلَّةٌ وَ لا شَفاعَة»؛
ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از آنچه به شما روزی داده‌ایم، انفاق کنید پیش از آن‌که روزی فرا رسد که در آن، نه خرید و فروش است (تا بتوانید
سعادت و نجات از کیفر را برای خود خریداری کنید)، و نه
دوستی (و رفاقت‌های مادی سودی دارد).
«
وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِیَة»؛
و از آنچه به آنها روزی داده‌ایم، در پنهان و
آشکار، انفاق می‌کنند.
«
وَ ما لَکُمْ أَلاَّ تُنْفِقُوا فی سَبیلِ اللَّه»؛
چرا در راه خدا انفاق نکنید!
در اوصاف پرهیزکاران «
الَّذینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُون»؛
(پرهیزکاران) کسانی هستند که به
غیب (آنچه از حس پوشیده و پنهان است) ایمان می‌آورند و
نماز را برپا می‌دارند و از تمام نعمت‌ها و مواهبی که به آنان
روزی داده‌ایم، انفاق می‌کنند.
«
الَّذینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِم وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُون»؛
آنها که
اموال خود را، شب و روز، پنهان و آشکار، انفاق می‌کنند، مزدشان نزد پروردگارشان است، نه ترسی بر آنها است، و نه غمگین می‌شوند.
قرآن کریم از سویی دیگر تصریح می‌فرماید که برای فقرا، ایتام و محرومان جامعه، در
اموال ثروتمندان حقوقی قرار داده، و از این راه به اغنیا دستور می‌دهد در جهت فقرزدایی و برطرف کردن فاصله طبقاتی تلاش کنند.
«
وَ الَّذینَ فی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ• لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ»؛
و آنها که در اموالشان
حق معلومی است، برای تقاضا کننده و محروم.
«
وَ الَّذینَ فی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ»؛
و آنها که در اموالشان حق معلومی است.
بعضی از مفسران معتقدند:مراد از «حق معلوم» چیزی غیر از زکات است که
انسان بر خود لازم می‌کند که به نیازمندان کمک کند.
شاهد این
تفسیر، روایتی است که از
امام صادق علیه‌السلام نقل شده است. وقتی از تفسیر این آیه سؤال کردند که آیا این چیزی غیر از زکات است؟ فرمود:
«هو الرجل یؤتیه اللَّه الثروة من المال، فیخرج منه الالف و الالفین و الثلاثة آلاف و الاقل و الاکثر، فیصل به رحمه، و یحمل به الکل عن قومه»؛ «آری این درباره کسی است که خداوند
ثروت و مالی به او می‌بخشد و او به مقدار هزار یا دو هزار یا سه هزار یا بیش‌تر و کم‌تر از آن جدا کرده و با آن
صله رحم می‌کند و مشقت و تنگ‌دستی را از
قوم و قبیله خود بر می‌دارد».
«
إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکین...»؛
صدقات برای فقیران و مسکینان است.
فقرا طبقات محرومی هستند که درآمدشان نسبت به هزینه‌شان ـ آن‌چنان که در عرف متداول است ـ کفاف نکند، و مساکین بینوایانی هستند که فقر و عجز آنان را از به دست آوردن روزی بازداشته است.
قرآن مجید در آیاتی نیز فقرای خویشتن‌دار را در ستایش می‌کند؛ فقرایی که به دلایلی مانند شرکت در
جهاد از کسب مال و سرمایه باز مانده‌اند، و طبع بلند آنها مانع از درخواستشان می‌شود. در این‌گونه موارد نیز قرآن به
مؤمنان سفارش کرده تا نسبت به برطرف نمودن نیاز فقیران اقدام نمایند.
«
لِلْفُقَراءِ الَّذینَ أُحْصِرُوا فی سَبیلِ اللَّهِ لا یَسْتَطیعُونَ ضَرْباً فِی الْأَرْضِ یَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِیاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسیماهُمْ لا یَسْئَلُونَ النَّاسَ إِلْحافاً وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلیمٌ»؛
(انفاقِ شما، مخصوصاً باید) برای نیازمندانی باشد که در راه خدا، در تنگنا قرار گرفته‌اند (و توجه به آیین خدا، آنها را از وطن‌های خویش آواره ساخته و شرکت در میدانِ جهاد، به آنها اجازه نمی‌دهد تا برای تأمین هزینه
زندگی، دست به کسب و تجارتی بزنند) نمی‌توانند مسافرتی کنند (و سرمایه‌ای به دست آورند) و از شدت خویشتن‌داری، افراد ناآگاه آنها را بی‌نیاز می‌پندارند، اما آنها را از
چهره‌هایشان می‌شناسی و هرگز با اصرار چیزی از مردم نمی‌خواهند. (این است مشخصات آنها!) و هر چیز خوبی در راه خدا انفاق کنید،
خداوند از آن آگاه است.
«
وَ لْیَسْتَعْفِفِ الَّذینَ لا یَجِدُونَ نِکاحاً حَتَّی یُغْنِیَهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِه»؛
و کسانی که امکانی برای
ازدواج نمی‌یابند، باید پاک‌دامنی پیشه کنند تا خداوند از فضل خود آنان را بی‌نیاز گرداند.
راهکاری که قرآن کریم در برطرف کردن نیاز انسان‌ها به‌طور عموم و مستضعفان و فقرا به‌ویژه ارائه می‌دهد، این است که آنها را به بهره‌برداری از منابع طبیعی که خداوند در اختیارشان قرار داده تشویق می‌کند، تا از راه تلاش با آباد کردن زمین‌ها و عمران و آبادانی به رفع نیازهایشان اقدام نمایند.
«
هُوَ الَّذی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولاً فَامْشُوا فی مَناکِبِها وَ کُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَ إِلَیْهِ النُّشُورُ»؛
او کسی است که زمین را برای شما رام کرد، بر شانه‌های آن راه بروید و از روزی‌های خداوند بخورید و بازگشت و اجتماع همه به‌سوی اوست.
«
أَمَّا السَّفینَةُ فَکانَتْ لِمَساکینَ یَعْمَلُونَ فِی الْبَحْرِ فَأَرَدْتُ أَنْ أَعیبَها وَ کانَ وَراءَهُمْ مَلِکٌ یَأْخُذُ کُلَّ سَفینَةٍ غَصْبا»؛
اما آن کشتی مال گروهی از مستمندان بود که با آن در
دریا کار می‌کردند و من خواستم آن را معیوب کنم (چراکه) پشت سرشان پادشاهی (ستمگر) بود که هر کشتی (سالمی) را بزور می‌گرفت.
«
یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ هُوَ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَکُمْ فیها»؛
ای قوم من! خدا را پرستش کنید، که معبودی جز او برای شما نیست! اوست که شما را از زمین آفرید، و آبادی آن را به شما واگذاشت.
البته، همان‌گونه که بیان شد، عده‌ای از مردم به دلایلی؛ مانند شرکت در جهاد، یا فعالیت‌های اجتماعی، یا
هجرت، مجبور به ترک سرزمین‌های خود شدند در نتیجه از کسب مال و سرمایه بازمانده‌اند، و یا با تلاش و کوشش به هر دلیلی با از دست دادن سرمایه اصلی خود، نتوانستند گلیم خویش را از
آب بکشند؛ لذا اینان تحت عنوان
فقیر و مسکین باقی مانده‌اند که برطرف نمودن نیازهای زندگی‌شان بر عهده افراد متمول و نهادهای متکفل حمایت از فقراست.
پایگاه اسلام کوئست.
