علت کنیه ابوتراب
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: امام علی،
ابوتراب،
کنیه.
پرسش: چرا حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام) را ابوتراب نامیده‌اند؟
پاسخ اجمالی: ابوتراب به معنای پدر خاک، یکی از کنیه‌های امیرالمؤمنین است و این کنیه را
پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) به آن حضرت داده‌اند. در این مورد بعضی نوشته‌اند که روزی حضرت در
مسجد خوابید و خاک به لباس آن جناب مالیده شد، از این‌رو چون پیامبر ایشان را دیدند فرمودند: برخیز یا اباتراب؛ ولیکن رسول خدا فقط به خاطر مسائلی نظیر خاکی شدن رداء، کنیه ابوتراب را به امیرالمؤمنین نداده، بلکه در ورای امر مطلبی دقیق‌تر و عمیق‌تر نهفته است که بسی بالاتر از
فروتنی و
تواضع است، به این معنی که علی (علیه‌السّلام) به خاطر تواضعش به ابوتراب مکنی شد.
در ادبیات و عرف عرب هرگاه به اول اسم، پسوندهای «ابو، ابی و ابا» بیاید آن را کنیه می‌گویند. (برای آگاهی از فرق لقب و کنیه رجوع شود به الهدایة فی النحو و سایر کتابهای نحوی حوزه).
ابوتراب به معنای پدر خاک، یکی از کنیه‌های امیرالمؤمنین است و این کنیه را پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) به آن حضرت داده‌اند. در این مورد بعضی نوشته‌اند که روزی حضرت در مسجد خوابید و خاک به لباس آن جناب مالیده شد، از این‌رو چون پیامبر ایشان را دیدند فرمودند: برخیز یا اباتراب.
و بعضی نیز نقل کرده‌اند در
غزوه «ذی العشیره» پیامبر آن حضرت را همراه عمار به شناسایی فرستاده بود، آنها هنگام برگشتن خسته شده و روی زمین به خواب رفته بودند. وقتی که پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) به بالای سر آنها رسید و لباس امیرالمؤمنین را خاک‌آلوده دید، فرمودند: برخیز ای اباتراب.
این کنیه به جهت آنکه معنایی از تواضع را دارد از محبوب‌ترین القاب نزد امیرالمؤمنین بود.
بنی امیه که غافل از معنویت بودند برای تحقیر آن حضرت پیوسته آن جناب را با این
لقب مخاطب قرار می‌دادند و با این کنیه آن حضرت را سب می‌کردند. حتی به
شیعیان آن حضرت ترابیه می‌گفتند.
این کنیه را اکثر
علمای شیعه و
اهل سنت برای حضرت نقل کرده‌اند.
موصلی شافعی در کتاب خود چنین می‌گوید: «... ابوتراب و اتاه النبی و هو مضطجع بالمجد و قد سقط ردائه عن سقه فاصاب التراب فجعل النبی یمسحه و یقول: قم اباتراب»؛
مرحوم
مجلسی تمام منابع اهل سنت و تشیع را درباره این کنیه در کتاب خود،
بحار الانوار، آورده است.
از مجموع روایات اینچنین استنباط می‌شود که پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم)، علی (علیه‌السّلام) را چندین‌بار و در مناسبت‌های متعددی با این کنیه خطاب کرده است و آن حضرت را در پیش تمام اصحاب سرافراز و مورد نوازش خاصی قرار داده است، یکبار با
عمار یاسر در
غزوه ذی العشیره،
بار دیگر در مسجد که پیامبر سراغش را از
فاطمه (علیهاالسّلام) گرفت دید که ردایش خاکی شده بر پیشانی آن حضرت بوسه زد و خاک‌ها را از عبایش با دست مبارک پاک نموده فرمود: یا اباتراب.
رسول خدا فقط به خاطر مسائلی نظیر خاکی شدن رداء کنیه ابوتراب را بدون توجه به معانی ژرف و عمیق به امیرالمؤمنین نداده، بلکه در ورای امر مطلبی دقیق‌تر و عمیق‌تر نهفته است که بسی بالاتر از فروتنی و تواضع است و نمی‌توان این واژه را با فقط فروتنی و تواضع مساوی دانست، چرا که
مورخان و
محدثان در مورد تواضع آن حضرت به این حدیث اشاره نکرده‌اند، به این معنی که علی (علیه‌السّلام) به خاطر تواضعش به ابوتراب مکنی شد، بلکه برای تواضع حضرت روایات دیگری وارد شده که در جای خود قابل توجه است؛
شیخ صدوق و برخی دیگر در علت مکنی شدن علی (علیه‌السّلام) به آن کنیه این روایت را آورده‌اند که: «
عبایة بن ربعی می‌گوید: از
ابن عباس پرسیدم چرا رسول خدا کنیه علی را ابوتراب قرار داد؟ ابن عباس گفت: زیرا امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام) صاحب زمین و
حجت خدا بعد از رسول خدا بر اهل زمین بوده و به وجود حضرتش زمین باقی است و آرامش آن منتهی به آن جناب می‌شود.
از رسول خدا شنیدم که می‌فرمود چون
روز قیامت،
کفار، ثواب و قرب و کرامتی را که
حق تبارک و تعالی برای شیعیان علی (علیه‌السّلام) آماده نموده ملاحظه کنند می‌گویند: کاش ما خاک بودیم، یعنی کاش شیعه علی بودیم، به همین معنا اشاره شده است به آیه شریفه: «
و یقول الکافر یا لیتنی کنت تراباً»؛
پس سرّ دیگر مکنی شدن امیرالمؤمنین به ابوتراب،
ولایت تکوینی و تشریعی آن حضرت، پس از رسول خدا به تمام هستی است و به معنی این روایت: «لولا الحجة لساخت الارض علی اهلها» اگر حجت الهی در زمین نباشد زمین اهل خود را هلاک می‌کند، می‌باشد.
۱ـ قاضی نورالله مرعشی تستری، احقاق الحق ، جلد چهارم.
۲ـ سید بن طاووس، کشف المحجه .
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله "چرا حضرت امیر المؤمنین علی علیه السّلام را ابوتراب نامیده‌اند"، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۰۸/۲۲.
