عقل در قرآن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: عقل، قرآن.
پرسش: چگونه می‌توان گفت که عقل در
تفسیر قرآن کریم دچار اشتباه نمی‌شود؟
پاسخ: اگر انسان،
عقل خود را منصفانه به کار گرفته و بدون آنکه پیش‌فرض‌هایی را که ناشی از قلبی ناسالم است، در آن دخالت دهد، به تجزیه و تحلیل
آیات قرآن و
تدبر در آنها بپردازد، مرتکب اشتباهی نخواهد شد. البته برخی آیات متشابه و دوپهلو وجود دارند که
قلب بیمار و یا دانش اندک برخی افراد، منجر به آن می‌شود که آنان خواسته و یا ناخواسته، دچار اشتباهاتی شوند که چاره این مشکل نیز استفاده نکردن از نیروی
تعقل نبوده؛ بلکه راه حل جلوگیری از چنین مشکلی، تقویت عقل و یاری جستن از اولیای الاهی می‌باشد.
آیات
قرآن کریم را می‌توان از دو دیدگاه تقسیم‌بندی کرد.
در دیدگاه اول، موضوعات ارائه شده در دو رده
محکم و متشابه تقسیم‌بندی می‌شوند. این تفکیک در
آیه هفتم سوره آل‌عمران (۳) صریحاً با این تعبیر بیان شده: "مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهات".
تفکیک دیگری نیز که وجود دارد، در معانی مختلف
قرآن است؛ زیرا علاوه بر معنای ظاهری و اولیه کلمات قرآنی، به تصریح روایات، لایه‌های دیگر معنایی نیز وجود دارند که هر فردی با توجه به توانایی
اندیشه خویش می‌تواند بدان دست یابد.
با توجه به مقدمه فوق، نقش
عقل در
فهم قرآن را می‌توان در چهار بخش مورد بررسی قرار داد:
آیات محکم که بخش وسیعی از قرآن را دربرگرفته و شامل ادعیه، بیان
تاریخ و... می‌شود، قابلیت درک عقلی از طرف تمام افراد بشر را دارد. به‌عنوان نمونه، اگر در قرآن بخوانیم "
لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَها "
، هر انسان اندیشمندی می‌تواند این برداشت کلی را داشته باشد که خداوند تکلیفی که از توانایی یک بنده خارج باشد را بر گردن او نخواهد نهاد.
هنگامی که تمام مخاطبان قرآن، یک معنا را از عبارتی برداشت کنند، این نشانگر آن است که عقلشان توانایی درک مفهوم قرآنی را دارد و بر این اساس، هرگز نمی‌توان این بهانه را عنوان کرد که عقل ما از فهم قرآن عاجز بوده است. در‌حالی‌که بیشتر آیات قرآن، به شیوه‌ای نازل شده‌اند که دست‌کم معنای ظاهری و اولیه آن توسط عموم مردم قابل درک و
تعقل باشد.
بر اساس برخی
روایات، قرآن علاوه بر معنای ظاهری که در جای خود، صحیح و قابل استفاده است، لایه‌های معنایی دیگری دارد که قابل دسترسی برای هر فردی نبوده و اشخاصی که از
اندیشه و یا
تقوا ی بیش‌تری برخوردار باشند، می‌توانند بدان دست یابند.
اگر شخصی نتواند به تمام این معانی دست یابد، دلیلی بر آن نیست که
عقل خود را در معنای ظاهری و اولیه آیات نیز به کار نگیرد.
ظاهر برخی از عبارات قرآنی، معنایی را می‌رسانند که با آموزه‌ها و اعتقادات دینی سازگار نیست، به عنوان نمونه اگر آیه "
یَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیْدیهِم "
را به ظاهر لفظی آن معنا کنیم، نتیجه‌اش آن است که خداوند نیز مانند موجودات مادی، دستانی داشته باشد که این مخالف اصول اولیه دینی است و به همین دلیل باید از آن چشم پوشید. عقل در این زمینه هم حتی اگر نتواند به معنای واقعی آیه دست یابد، دست‌کم می‌تواند با
تفکر در
آیات محکم، به مشتبه بودن آن پی برده و به ظاهر آن استناد نکرده، بلکه حقیقت آن را از اولیای الاهی و
راسخون در علم جویا شود.
در آیه هفتم
سوره آل‌عمران، درک معنای واقعی این دسته از آیات را تنها بر عهده پروردگار و دانشمندانی دانسته که در
علم خود راسخ و ثابت قدم باشند. طبیعی است که هر چه
دانش فرد بیشتر باشد، توانایی درک آیات
متشابه را بیشتر خواهد داشت.
البته در این قسمت، افراد کم دانش و یا بیماردل،
تفاسیر اشتباهی را ارائه می‌دهند، با این تفاوت که گروه اول نادانسته و گروه دوم دانسته مرتکب چنین اشتباهی می‌شوند.
بدیهی است، اشتباهات عمدی و یا سهوی این افراد، نباید این
گمان را به وجود آورد که باید عقل را در فهم آیات به کار نگرفت؛ بلکه برعکس، قرآن تمام مخاطبان خود را همواره به
تعقل و
تدبر در آیات الاهی فرا می‌خواند.
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «عقل در قرآن»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۰/۲۲.
