صبر و اقسام آن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: صبر، صبر بر مصیبت، صبر بر طاعت، صبر بر معصیت.
پرسش: صبر چیست؟ و چه اقسامی دارد؟ و آیا صفت اکتسابی است یا غیر اکتسابی؟
پاسخ: صبر یعنی مقاومت در برابر سختی‌ها و از دست ندادن تاب و قرار. صبر، نیرویی است کنشگر و پویا که انسان را در برابر آنچه ناخوش‌آیند اوست، توانمند می‌سازد. صبر به معنای حفظ نفس از
اضطراب و
جزع و سکون و
آرامش یافتن آن است. البته در اذهان عمومی، صبر، به معنای
سکوت کردن و تسلیم شدن و دست کشیدن از تلاش است؛ اما با بررسی منابع اسلامی روشن می‌شود که صبر ـ برخلاف این برداشت غلط ـ به معنای ایستادگی در برابر
حوادث و درگیری مداوم با مشکلات است.
صبر بر سه نوع است: صبر بر مصیبت، صبر بر طاعت، صبر بر معصیت.
عمده‌ترین دلیل بر اکتسابی بودن صبر، دادن
ثواب و درجات بر صبر است که در لسان
روایت آمده است و تردیدی نیست که
پاداش برای عملی داده می‌شود که انسان با
اراده و
اختیار آن را انجام دهد و الا اگر امری ذاتی انسان و خارج از تحت اراده و اختیار انسان باشد، درجه و پاداشی بر آن نخواهد بود و ثانیاً اگر صبر ذاتی انسان بود، انسان‌ها گرفتار
گناه نمی‌شدند؛ چون از اقسام صبر صبر بر طاعت و صبر بر معصیت است و صبر بر طاعت به این است که انسان سختی طاعت الهی را تحمل کند و صبر بر معصیت به این است که
انسان در برابر هواهای نفسانی مقاومت کند. اگر این دو امر ذاتی بود، دیگر گناهی وجود نداشت. درحالیکه چنین نیست؛ پس نتیجه می‌گیریم که صبر ذاتی انسان نیست؛ بلکه اکتسابی است که انسان باید با تلاش و سعی آن را تحصیل کند.
صبر عبارت است از نگاهداری نفس و مقاومت در برابر امور ناگوار، به این معنا که شخص صابر در برابر امور ناگوار مقاومت به خرج می‌دهد و در برابر حوادث تسلیم نمی‌شود و شکایت به کسی نمی‌برد.
غزالی در تعریف آن می‌گوید: الصبر عباره عن ثبات باعث الدین فی مقاومه باعث الهوی و هذه المقاومه من خاصه الآدمیین؛
صبر عبارت از پایداری انگیزه
دین در برابر انگیزه
شهوت است، و این مقاومت اختصاص به آدمیان دارد.
البته باید توجه داشت که انسان صابر از دردهای خود نزد مخلوق شکایت نمی‌کند وگرنه
انبیا و اولیا در عین رضا به
قضای الهی، گاهی از دردهایشان نزد خداوند ناله می‌کردند.
صبر اقسام متعدد دارد.
در روایتی از حضرت امیرمؤمنان (علیه‌السلام) رسیده که به نقل
رسول خدا فرمود: صبر سه گونه است: صبر بر مصیبت، صبر بر طاعت و صبر از معصیت.
و سپس
امام درجات و ثواب صابران هر دسته را توضیح می‌دهد و می‌گوید: کسی که بر
مصیبت صبر کند و در برابر ناملایمات صبر جمیل نماید، خداوند برای او سیصد درجه بنویسد که ما بین هر درجه آن تا درجه دیگر مثل مابین
آسمان و زمین است و کسی که بر طاعت صبر کند، خداوند برای او ششصد درجه بنویسد که میان هر درجه آن مثل میان
زمین تا عرش است و کسی که بر معصیت صبر کند (از انجام معصیت خودداری کند و در برابر جلوه‌گری‌های فریبنده مقاومت کند)
خداوند برای او نهصد درجه بنویسد که میان هر درجه آن مثل فاصله زمین تا
عرش است.
صبر جزو صفاتی اختیاری است و انسان با اراده و اختیار می‌تواند این صفت را تحصیل کند و عمده‌ترین دلیل بر اکتسابی بودن صبر، دادن ثواب و درجات بر صبر است که در لسان روایت آمده است و تردیدی نیست که پاداش برای عملی داده می‌شود که انسان با
اراده و
اختیار آن را انجام دهد و الا اگر امری ذاتی انسان و خارج از تحت اراده و اختیار انسان باشد، درجه و پاداشی بر آن نخواهد بود.و ثانیا اگر صبر ذاتی انسان بود، انسان‌ها گرفتار
گناه نمی‌شدند؛ چون از اقسام صبر صبر بر طاعت و صبر بر معصیت است و صبر بر طاعت به این است که انسان سختی طاعت الهی را تحمل کند و صبر بر معصیت به این است که انسان در برابر هواهای نفسانی مقاومت کند. اگر این دو امر ذاتی بود، دیگر گناهی وجود نداشت. درحالیکه چنین نیست؛ پس نتیجه می‌گیریم که صبر ذاتی انسان نیست؛ بلکه اکتسابی است که انسان باید با تلاش و سعی آن را تحصیل کند.
در نتیجه از مسئله صبر دو نکته اساسی به دست می‌آید:
اول: نقش صبر در تحکیم
ایمان و این‌که ایمان تنها در سایه صبر حفظ و شکوفا می‌شود؛ زیرا اگر در محورهای مختلف یاد شده و موارد متعدد
بندگی، عنصر صبر،
مؤمن را همراهی نکند و مؤمن با صبر و شکیبایی
عمل نکند، چه‌بسا ایمان او با اندک تحول و پیش‌آمد دچار خطر شود و مؤمن، ایمانش را از دست بدهد.
به همین جهت دیده می‌شود که در
روایات آمده:
«
الصبر من الایمان بمنزله الراس من الجسد و لا ایمان لمن لا صبر له؛
صبر نسبت به ایمان به منزله سر نسبت به بدن است و ایمان نخواهد داشت کسی که صبر ندارد».
مثلاً اگر جوانی متدین و با ایمان در شرایط آشفته‌بازار مظاهر بدحجابی و سایر مظاهر شهوانی، با صبر و
استقامت بتوانند، ایمان خود را به طور کامل حفظ کند، آن‌جاست که معنای این‌گونه
احادیث که صبر را به عنوان رأس ایمان معرفی کرده، به‌خوبی خواهد چشید؛ زیرا با اندک بی‌صبری شکوفه ایمان، با تندباد مظاهر شهوانی نقش بر زمین خواهد شد.
به همین دلیل است که حضرت
امام خمینی ضمن تحلیل بسیار آموزنده و مفید درباره آثار صبر با اصرار می‌گوید: «صبر کلید ابواب سعادات و سرمنشأ نجات از مهالک است، ... بنده‌ای که نتواند یک مصیبت تحمل کند و یا نتواند در برابر معاصی صبر کند، چه ایمانی دارد و چه تسلیمی در مقام
مقدس حق دارد؟ پس درست است که گفته شود کسی که صبر ندارد، ایمان ندارد و صحیح است که بفرماید وقتی که صبر برود ایمان می‌رود. پس ای عزیز! مطلب بس مهم و راه خیلی خطرناک است. از جان و دل بکوش و در پیش‌آمدهای
دنیا صبر و
بردباری را پیشه خود کن، در مقابل بلیات و مصیبات مردانه
قیام کن و به نفس بفهمان که جزع و بی‌تابی علاوه بر آن‌که خود ننگی بزرگ است برای رفع بلیات و مصیبات فایده‌ای ندارد و شکایت از قضای الهی و اراده نافذه حق پیش مخلوق ضعیف بی‌قدرت و قوه، مفید فایده نخواهد بود).
نکته دوم این‌که این تحلیل در کلام حضرت امام بهترین دلیل است بر این‌که صبر، امر اکتسابی است و درجات گوناگون دارد و برخی درجات آن نظیر صبر بالله، نصیب هر کسی نمی‌شود؛ درحالیکه اگر غیر اکتسابی و ذاتی بشر می‌بود، باید همگان آن را می‌داشتند. پس وقتی ثابت شد که صبر ذاتی نیست و اکتسابی است، معلوم می‌شود این‌که صبر رأس ایمان است هیچ منافاتی با
عدل الهی ندارد.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «صبر و اقسام آن»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۱۲/۲۳.
