شقاوت
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: سعادت ، شقاوت،
وراثت ،
خلقت ، اختیار، اراده، انسان.
پرسش: آیا سعادت و شقاوت انسان‌ها ذاتی است؟ معنای حدیث «الشقی شقی فی بطن امه....» چیست؟
پاسخ: اصل حاکم و مسلم در اعتقادات شیعی بر مختار بودن و مسئول بودن
انسان در قبال سعادت و
شقاوت خویشتن است. و
روایت مذکور فقط خبر از این واقعه می‌دهد که فردی که اکنون شقی است، از همان شکم مادر هم در بستری از شقاوت متولد شده بود و خود او هم با اعمالش بر این شقاوت صحه گذاشت. این شقاوت البته خارج از
اراده انسانی نیست.
اصل حاکم و مسلم در اعتقادات
مذهب شیعه ، بر مختار بودن و مسئول بودن انسان در قبال سعادت و شقاوت خویشتن است. بنابراین کسی که شقاوت را ذاتی می‌داند؛ یعنی خدا را باعث شقی شدن خود یا دیگران می‌داند، دچار عقیده‌ای
باطل و نادرست شده است. همان‌طور که
شیطان علت انحراف خود را خدا می‌دانست.
بنابراین هیچ کس ذاتاً و از جانب خداوند شقی آفریده نشد، بلکه خدا این اختیار را داده و برخی از انسان‌ها خود شقاوت را برمی‌گزینند.
آیات و روایات زیادی بر اختیار دلالت دارند که در جای خود ذکر شده است؛ ولی در مقابل، «اهل
جبر» به برخی دیگر از آیات و روایات استناد کرده‌اند که بررسی شده و مبانی اشتباه این
تفکر ، مورد نقد قرار گرفته است.
با این حال، در ذیل به بررسی یکی از مهم‌ترین روایات و آیات در باب شقاوت و سعادت ذاتی که از همه صریح‌تر است، می‌پردازیم.
«
الشَّقِی مَنْ شَقِیَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ وَ السَّعِیدُ مَنْ سَعِدَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ »؛
شقی در شکم مادرش شقی است و سعادتمند در شکم
مادر خود سعادتمند است.
با توجه به دو اصل مسلم (صادر نشدن شقاوت از خدا و اصل اختیار و مسئولیت انسان) معنا و توضیح روایت چنین است:
فردی که اکنون شقی است، از همان شکم مادر هم در بستری از شقاوت متولد شده بود و خود او نیز با اعمالش بر این شقاوت صحه گذاشت. بنابراین شقاوت و سعادت در «بطن ام» که در روایت به آن اشاره شده، تأکید بر این مسئله است که اموری مثل سعادت و شقاوت توسط
پدر و مادر در بستر وراثت جسمانی قابل تکثیر است، نه این‌که خداوند در خلقت ازلی و در مقام
ذات ، کسی را شقی آفریده باشد. هرچند در نهایت، فاعل همه افعال خداست؛ اما این بحث دیگری است که اشاره به مقام
توحید دارد، نه بحث اختیار و مسئولیت؛ یعنی خداوند مسئول بدی‌های انسان نیست؛ هرچند بعد از
اختیار کردن بدی توسط انسان، خداوند این قدرت را به او داده است که آن بدی را محقق کند و فرزند هم یکی از افعال پدر و مادر است. بحث بیشتر دربارۀ جوانب این مسئله را به مقالات دیگری واگذار می‌کنیم و در مورد این‌که آیا تأثیر
وراثت در شقاوت قطعی است یا خیر، اجمالاً پاسخ منفی است. البته چنین سعادتی نیاز به مجاهده‌ای برتر و خروج از وراثت و
هجرت از همه بدی‌های موروثی دارد. همچنان‌که مثال‌های زیادی در تاریخ برای این مسئله وجود دارد.
«
وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ کَثیراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ »؛
به یقین، گروه بسیاری از جن و انس را برای دوزخ آفریدیم.
«ذرأ» که در این آیه به کار رفته معنایی غیر از
خلق و ابداع دارد. «ذرأ الارض»؛ یعنی
زمین را بذرافشانی کرد. پس ذرأ؛ یعنی کاشتن و افشاندن و گسترش و تکثیر و تولید کردن
که همه اینها مربوط به آفرینش جسم انسان در
رحم مادر یعنی همان وراثت است. می‌دانیم که وراثت به‌طور مستقیم توسط خداوند ایجاد و ابداع نشده؛ بلکه صرفاً توسط خدا از انسان آشکار شده است و فرزند از لحاظ وراثتی و ژنی ادامه تکاملی پدر و مادر است و مسئولیت پدر و مادر در قبال سعادت و
شقاوت فرزندان در ابتدای خلقت جسمانی
فرزند به همین معناست و روایات زیادی هم در این زمینه وارد شده است.
بنابراین سعادت و شقاوت وراثتی هم (در دایره تأثیر خود) بازگشت به سوء اختیار انسان دارد، نه به ارادۀ ذاتی خداوند متعال.
پس حدیث «
الشقی من شقی فی بطن امه و السعید من سعد فی بطن امه »، همچنین آیۀ مذکور، این‌گونه قابل
تفسیر است که خدا انسان را در ازل ذاتاً مستعد سعادت
خلق می‌کند؛ ولی انسان با سوء اختیار خود راه شقاوت را بر‌می‌گزیند و شقی می‌شود و بعد این شقاوت را در جهان ماده از طریق زاد و ولد تکثیر می‌کند ـ هرچند این تکثیر علت تامه نیست؛ اما زمینه شقاوت است ـ همچنان‌که در آیه دیگری از زبان
نوح می‌خوانیم:«خدایا! از این کافران کسی را باقی مگذار که اگر باقی گذاری جز فرد فاجر و
کافر از آنان متولد نخواهد شد».
حال نکته دقیق‌تری در مورد
قدرت اراده انسان مطرح می‌شود و آن این‌که شقاوت و سعادت وراثتی هم با اختیاری که برتر از وراثت و نژاد باشد، قابل تغییر است؛ اما نیازمند وارد شدن در بُعدی فراتر از وراثت است. از طرف دیگر فردی که از وراثت ایمانی برخوردار است، می‌تواند در این زمینه و بستر مناسب، با سوء اختیار خود تبدیل به فردی شقی شود. بنابراین آیۀ شریفه و
روایت مزبور، خبر از یک واقعه طبیعی و وراثتی می‌دهد، نه این‌که آن را
علت تامه و لایتغیر سعادت و شقاوت انسان‌ها بداند؛ ولی افسوس که اکثریت انسان‌ها از اختیار الاهی خود هیچ استفاده‌ای نکرده و از حد تأثیرات
وراثت و
محیط فراتر نمی‌روند.
پایگاه اسلام کوئست.
