• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

شأن نزول آیه ۶۷ سوره مائده

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


کلیدواژه: شأن نزول، سوره مائده، غدیر، خلافت امام علی، تفسیر، واقعه غدیر.

پرسش: مفسران شیعه و اهل‌سنت در تفسیر و شان نزول آیه ۶۷ سوره مائده چه نظراتی داده‌اند؟

پاسخ اجمالی: در روایات و کتاب‌های تفسیری و تاریخی شیعه، گزارش‌های زیادی وجود دارد که به صراحت بیانگر آن است که این آیه در مورد واقعه غدیر و نصب امام علی (علیه‌السّلام) به خلافت و جانشینی رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است. اقوال ضعیف‌تری نیز در شان نزول این آیه مطرح هستند که به آنها پاسخ داده شده است.


«یا اَیهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما اُنْزِلَ اِلَیک مِنْ رَبِّک وَ اِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یعْصِمُک مِنَ النَّاسِ اِنَّ اللَّهَ لا یهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ؛
[۱] مائده/سوره۵، آیه۶۷.    
‌ای پیامبر! آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده را کاملا (به مردم) برسان و گرنه رسالت او را انجام نداده‌ای و خداوند تو را از (خطرات احتمالی) مردم نگاه می‌دارد، و خداوند جمعیت کافران (لجوج) را هدایت نمی‌کند.»
در روایات و کتاب‌های تفسیری و تاریخی شیعه، گزارش‌های زیادی دیده می‌شود که به صراحت بیانگر آن است که آیه بالا؛ در مورد واقعه غدیر و نصب امام علی (علیه‌السّلام) به خلافت و جانشینی رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است.
[۲] شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۵۸۸، مقدمه، تهرانی، شیخ آقابزرگ، تحقیق، قصیر عاملی، احمد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
[۳] طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۳۴۴، مقدمه، بلاغی‌، محمد جواد، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.    
[۴] بحرانی، سید‌هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۳۳۴، تهران، واحد تحقیقات اسلامی‌، بنیاد بعثت، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.    


همچنین در بسیاری از کتاب‌های دانشمندان اهل‌سنت نیز به این احادیث و گزارش‌ها تصریح شده است:
حافظ ابونعیم اصفهانی،
[۵] ابو‌نعیم، احمد بن عبدالله‌، النور المشتعل من کتاب ما نزل من القرآن فی علی، ص۸۶‌، مقدمه، محمودی، محمدباقر، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی- سازمان چاپ و انتشارات‌، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
ابن‌ ابی‌حاتم،
[۶] ابن ابی‌حاتم، عبدالرحمن، تفسیر القرآن العظیم، ج۴، ص۱۲۲.    
واحدی نیشابوری،
[۷] واحدی، علی بن احمد، اسباب نزول القرآن، ص۱۹۲-۱۹۳، تحقیق، زغلول، کمال بسیونی، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.    
فخر‌رازی،
[۸] فخرالدین رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج۱۲، ص۴۰۱، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.    
ثعلبی نیشابوری،
[۹] ثعلبی نیشابوری، احمد بن ابراهیم، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ج۴، ص۹۲، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
عبیدالله بن احمد حسکانی،
[۱۰] حسکانی، عبید‌الله بن احمد، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، ج۱، ص۲۵۱، تحقیق، محمودی‌، محمد باقر، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
و جلال‌الدین سیوطی
[۱۱] سیوطی، جلال‌الدین، الدر المنثور فی تفسیر الماثور، ج۲، ص۹۸، قم، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
(البته این بدان معنا نیست که این دانشمندان و مفسران نزول این آیه را درباره علی (علیه‌السّلام) پذیرفته‌اند؛ بلکه منظور این است که روایات مربوط به این مطلب را در کتب خود نقل کرده‌اند، اگر چه پس از نقل این روایت معروف آنها به خاطر ترس از شرایط خاص محیط خود، و یا به خاطر پیش‌داوری‌های نادرستی که جلوی قضاوت صحیح را در این‌گونه مباحث می‌گیرد، از پذیرفتن آن خودداری کرده‌اند، بلکه گاهی کوشیده‌اند تا آن‌جا که ممکن است آن‌را کم رنگ و کم اهمیت جلوه دهند، مثلا فخر‌رازی برای کم اهمیت دادن این شان‌نزول آن‌را دهمین احتمال آیه قرار داده و نُه احتمال دیگر که غالباً بسیار سست و واهی و بی‌ارزش است قبل از آن آورده است.)
[۱۲] ر. ک:فخرالدین رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج۱۲، ص۳۹۹ -۴۰۱.    
از میان مفسران، ابن حبان تمیمی،
[۱۳] تمیمی دارمی، محمد بن حبان، صحیح ابن حبان، ج۱۵، ص۳۷۵، تحقیق، شعیب الارنؤوط، بیروت، دار الرساله، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.    
نسائی،
[۱۴] نسائی، احمد بن شعیب، السنن الکبری، ج۷، ص۴۳۹، محقق، شلبی، حسن عبد المنعم، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.    
[۱۵] نسائی، احمد بن شعیب، السنن الکبری، ج۷، ص۴۴۲، محقق، شلبی، حسن عبد المنعم، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.    
[۱۶] نسائی، احمد بن شعیب، السنن الکبری، ج۷، ص۴۴۴، محقق، شلبی، حسن عبد المنعم، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.    
احمد بن حنبل
[۱۷] شیبانی، احمد بن محمد، مسند احمد، ج۲، ص۷۱، تحقیق، الارنؤوط، شعیب، مرشد، عادل و دیگران، اشراف، ترکی، عبدالله بن عبد المحسن، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.    
[۱۸] شیبانی، احمد بن محمد، مسند احمد، ج۲، ص۲۶۲، تحقیق، الارنؤوط، شعیب، مرشد، عادل و دیگران، اشراف، ترکی، عبدالله بن عبد المحسن، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.    
[۱۹] شیبانی، احمد بن محمد، مسند احمد، ج۲، ص۲۶۸، تحقیق، الارنؤوط، شعیب، مرشد، عادل و دیگران، اشراف، ترکی، عبدالله بن عبد المحسن، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.    
و... در کتاب‌های روایی و بلاذری،
[۲۰] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۲، ص۱۰۸-۱۱۲، تحقیق، زکار، سهیل، زرکلی، ریاض، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.    
ابن عبدالبر،
[۲۱] ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله‌، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، تحقیق، البجاوی، علی محمد، بیروت، دار الجیل، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
یعقوبی،
[۲۲] یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب‌، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۱۲، بیروت، دار صادر، چاپ اول، بی‌تا.    
مسعودی،
[۲۳] مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ص۲۲۱، تصحیح، عبدالله اسماعیل الصاوی، قاهره، دار الصاوی، بی‌تا.    
و... در کتاب‌های تاریخی به این موضوع و این شان نزول اشاره کرده‌اند.

این روایات را جمع زیادی از صحابه از جمله زید بن ارقم، ابوسعید خدری، ابن عباس، جابر بن عبداللَّه انصاری، ابوهریره، براء بن عازب، حذیفه، عامر بن لیلی بن ضمره و ابن مسعود نقل کرده‌اند.
[۲۴] ر. ک:امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب‌، ج۱، ص۲۶، قم، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه‌، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.    


با این وجود، برخی از غیر شیعیان تلاش کرده‌اند تا با طرح برخی انتقادات، ارتباط آیه با ماجرای غدیر را نفی‌ کنند:

۴.۱ - نقد اول

بر اساس برخی گزارش‌ها این آیه از اولین آیاتی است که در مکه و بعد از نزول آیه «اقْرَاْ بِاسْمِ رَبِّک الَّذِی خَلَق‌»؛
[۲۵] علق/سوره۹۶، آیه۱.    
بر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نازل شده است.
[۲۶] شافعی، محمد بن ادریس، الام، ج۴، ص۱۶۸، بیروت، دار المعرفة، ۱۴۱۰ ق.
[۲۷] بقاعی، ابراهیم بن عمر، نظم الدرر فی تناسب الآیات و السور‌، ج۲، ص۵۰۳، محقق، مهدی، عبدالرزاق غالب، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‌، چاپ سوم، ۱۴۲۷ق.    
[۲۸] بیهقی، ابو‌بکر، دلائل النبوة و معرفة احوال صاحب الشریعة، ج۲، ص۱۸۴-۱۸۵، تحقیق، قلعجی، عبد المعطی، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۰۵ق.    
و بر این اساس نمی‌توان آن‌را به غدیر که در سال‌های پایانی عمر حضرتشان رخ داده مرتبط نمود.

۴.۲ - پاسخ نقد اول

• این‌که این آیه از اولین آیات نازل‌شده باشد، علاوه بر مخالف بودن با گزارش‌های متواتر در مورد ارتباط آن با غدیر، مخالف نظر بسیاری از مفسران اهل‌سنت است که معتقدند تمام سوره مائده در مدینه نازل شده است.
[۲۹] بلخی، مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ج۱، ص۴۴۷، تحقیق، شحاته، عبدالله محمود، بیروت، دار احیاء التراث، چاپ اول، ۱۴۲۳ق.    
[۳۰] ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، تفسیر غریب القرآن، ص۱۲۱، بیروت، منشورات مکتبة الهلال، بی‌تا.
[۳۱] سمرقندی، نصر بن محمد، بحرالعلوم، ج۱، ص۳۶۴، تحقیق، تعلیق، العمروی، محب‌الدین ابو‌ سعید عمر بن غرامة، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۶ق.

• حتی آنانی که مطرح نموده‌اند که این آیات از آیات ابتدایی قرآن است، این احتمال را با عبارت «یقال» بیان کرده‌اند که نشان از ضعیف‌بودن چنین نظری در ارزیابی آنان دارد.
[۳۲] شافعی، محمد بن ادریس، الام، ج۴، ص۱۶۸.

• در ابتدای بعثت و هنگام نزول اولین آیات، دعوت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مخفیانه بوده و تهدیدی علیه ایشان نبود تا خداوند به ایشان اطمینان خاطر دهد.

۴.۳ - نقد دوم

مرخص‌شدن محافظان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بعد از نزول آیه: بر اساس برخی گزارش‌ها، این آیه زمانی نازل شده است که خطرات جانی، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را تهدید می‌کرد و به همین دلیل، افرادی از ایشان محافظت می‌کردند که پس از نزول آیه ابلاغ، حضرتشان محافظان خود را مرخص کردند.
[۳۳] طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج۶، ص۱۹۹.    
[۳۴] سیوطی، جلال‌الدین، الدر المنثور، ج۲، ۱۱۹.    

ابن عباس از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل می‌کند که حضرتشان فرمود: ایام حج در منی بودم که مشرکان عرب در آن‌جا جمع شده بودند. در همین هنگام بود که جبرئیل آیه ابلاغ را بر من نازل نمود.
[۳۵] سیوطی، جلال‌الدین، الدر المنثور، ج‌۳، ص۱۱۷.    

عایشه گفت: رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تحت حفاظت قرار داشت تا این‌که آیه «وَ اللَّهُ یعْصِمُک مِنَ النَّاسِ» نازل شد و ایشان فرمود که دیگر از ایشان محافظت نشود.
[۳۶] بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۷۰، تحقیق، المهدی‌، عبدالرزاق، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
[۳۷] ر. ک:کورانی عاملی، علی، آیات الغدیر، ص۱۷۷-۱۸۰.    


۴.۴ - پاسخ نقد دوم

علاوه بر برخی پاسخ‌های موجود در نقد دوم باید گفت:
• برخی روایاتی که در این زمینه وجود دارند، نزول آن‌را در مکه و برخی دیگر نزول آن‌را در مدینه می‌دانند.
• اکثر روایات آن بدون سند است و از اعتبار لازم برخوردار نیست.
• در برخی از این روایات، به نقش برجسته عباس بن عبدالمطلب در حفاظت از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) اشاره شده، در حالی که عباس تا جنگ بدر از مشرکان بود و در آن نبرد به اسارت مسلمانان در آمد و با پرداخت فدیه آزاد شد.
[۳۸] ابن کثیر دمشقی، اسماعیل، تفسیر القرآن العظیم، ج۴، ص۷۹-۸۰، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.    
لذا می‌توان احتمال داد که هدف از نقل این روایات، کم‌کردن جایگاه ابوطالب در حفاظت از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و بالا بردن جایگاه عباس (جد خلفای عباسی) بود.

۴.۵ - نقد سوم

نزول آیه در سال دوم هجرت و بعد از جنگ احد: گزارشی هم وجود دارد که در آن زمان، عبادة بن صامت و عبدالله بن ابی نزد رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آمدند و از کثرت تعداد یهودیان شکایت کردند و آیات ۵۱ تا ۶۷ سوره مائده در پاسخ به شکایت آنان نازل شد!
[۳۹] ابن کثیر دمشقی، اسماعیل، تفسیر القرآن العظیم، ج‌۳، ص۱۲۱-۱۲۲.    


۴.۶ - پاسخ نقد سوم

در پاسخ این شبهه، علاوه بر پاسخ‌های گذشته، باید گفت عبادة بن صامت و عبدالله بن ابی، از زیادی یهودیان شکایت کرده است؛ نه رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تا اشکال وارد شود.

۴.۷ - نقد چهارم

نزول آیه هنگام توطئه برای قتل آن حضرت در نبرد ذات الرقاع گزارش شده است که غورث بن حرث در غزوه ذات الرقاع (که در سال چهارم هجری رخ داد)
[۴۰] واقدی، محمد بن عمر، کتاب المغازی، ج۱، ص۳۹۵، تحقیق، مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الاعلمی، چاپ سوم، ۱۴۰۹ق.    
به دوستانش گفت: من محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را به قتل می‌رسانم! دوستانش پرسیدند: چگونه؟! وی گفت: نزدش می‌روم و می‌خواهم که شمشیرش را به من بدهد تا آن‌را نگاه کنم. وقتی شمشیرش را به من داد او را می‌کشم! وقتی غورث خواست نقشه‌اش را اجرا کند، خدا بین او و ‌حضرتشان حایل شد. در این هنگام بود که آیه ابلاغ نازل شد.
[۴۱] واقدی، محمد بن عمر، کتاب المغازی، ج‌۳، ص۱۹۵.    
[۴۲] طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۸، ص۵۷۰.    


۴.۸ - پاسخ نقد چهارم

مصادر اولیه‌ای که این داستان را ذکر کرده‌اند، آیه «وَ اللَّهُ یعْصِمُک مِنَ النَّاسِ» را در این زمینه نمی‌دانند، بلکه معتقدند آیه «یا اَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیکمْ‌...»،
[۴۳] احزاب/سوره۳۳، آیه۹.    
بعد از شکست این توطئه نازل شده است.
[۴۴] ابن هشام، عبد‌الملک، السیرة النبویة، ج۲، ص۲۰۵، تحقیق، السقا، مصطفی، الابیاری، ابراهیم، شلبی، عبد الحفیظ، بیروت، دار المعرفة، چاپ اول، بی‌تا.


۴.۹ - نقد پنجم

نزول آیه در ارتباط با ابلاغ به اهل کتاب: نیز گزارش شده است که آیه تبلیغ زمانی در مدینه نازل شد که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمان یافت که حقایق وحی را برای اهل کتاب بیان نماید. از جمله حکم رجم و قصاص بود که در تورات و انجیل دست‌خوش تحریف شده بود و از آن‌جا که آیات پیرامونی آیه تبلیغ در مورد اهل کتاب است، بعید است که خود این آیه، اجنبی از آن آیات باشد.
[۴۵] طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۶، ص۱۹۹، بیروت، دار المعرفة، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
[۴۶] ‌اندلسی، محمد بن یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، ج۴، ص۳۲۱، تحقیق، محمد جمیل صدقی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۲۰ق.    


۴.۱۰ - پاسخ نقد پنجم

با توجه به این‌که سوره مائده در مدینه نازل شده بود، قدرت و شوکت یهودیان در آن ایام و به ویژه پس از جنگ‌هایی؛ مانند جنگ بنی‌قریظه و خیبر، از بین رفته بود. مسیحیان نیز در مدینه از ابتدا قدرتی نداشتند؛ از این‌رو معنا ندارد خدا با آیه «وَ اللَّهُ یعْصِمُک مِنَ النَّاسِ»، رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را از خطر آنان مصونیت بخشد.
علاوه بر این، آیه ابلاغ را از جهت موضوع، می‌توان مربوط به آیات پیرامونی دانست؛ زیرا آن آیات در نکوهشِ یهود و نصارا بود و چه بسا آنان فکر می‌کردند که با رحلت رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، مسلمانان دچار ضعف شده و زمینه نفوذ و سلطه آنان فراهم می‌گردد، اما آیه ابلاغ بر این طرز تفکر خط بطلان کشید.
[۴۷] کورانی عاملی، علی، آیات الغدیر، ص۱۷۶-۱۸۰.    


در نهایت باید گفت که بیشتر مسلمانان، اتفاق نظر دارند که آیه ابلاغ در مورد واقعه غدیر و نصب امام علی (علیه‌السّلام) به خلافت و جانشینی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بوده و نقل‌های دیگری هم که به صورت پراکنده وجود دارند، هر کدامشان یک شان نزول را مطرح کرده‌اند و این‌گونه نیست که تمامشان یک تفسیر و یک شان نزول را در برابر نظریه غالب نزول آیه در ماجرای غدیر ابراز دارند، علاوه بر آن‌که لزومی ندارد که بگوییم یک آیه فقط یک مرتبه بر رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نازل شده است؛ و حتی اگر آن نقل‌های پراکنده را نیز بپذیریم، می‌توانیم بگوییم که آیه ابلاغ در چندین مرتبه نازل شده است که برجسته‌ترین آنها ماجرای غدیر بوده است.

۱. ↑ مائده/سوره۵، آیه۶۷.    
۲. ↑ شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۵۸۸، مقدمه، تهرانی، شیخ آقابزرگ، تحقیق، قصیر عاملی، احمد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۳. ↑ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۳۴۴، مقدمه، بلاغی‌، محمد جواد، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.    
۴. ↑ بحرانی، سید‌هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۳۳۴، تهران، واحد تحقیقات اسلامی‌، بنیاد بعثت، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.    
۵. ↑ ابو‌نعیم، احمد بن عبدالله‌، النور المشتعل من کتاب ما نزل من القرآن فی علی، ص۸۶‌، مقدمه، محمودی، محمدباقر، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی- سازمان چاپ و انتشارات‌، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
۶. ↑ ابن ابی‌حاتم، عبدالرحمن، تفسیر القرآن العظیم، ج۴، ص۱۲۲.    
۷. ↑ واحدی، علی بن احمد، اسباب نزول القرآن، ص۱۹۲-۱۹۳، تحقیق، زغلول، کمال بسیونی، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.    
۸. ↑ فخرالدین رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج۱۲، ص۴۰۱، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.    
۹. ↑ ثعلبی نیشابوری، احمد بن ابراهیم، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ج۴، ص۹۲، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
۱۰. ↑ حسکانی، عبید‌الله بن احمد، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، ج۱، ص۲۵۱، تحقیق، محمودی‌، محمد باقر، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
۱۱. ↑ سیوطی، جلال‌الدین، الدر المنثور فی تفسیر الماثور، ج۲، ص۹۸، قم، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
۱۲. ↑ ر. ک:فخرالدین رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج۱۲، ص۳۹۹ -۴۰۱.    
۱۳. ↑ تمیمی دارمی، محمد بن حبان، صحیح ابن حبان، ج۱۵، ص۳۷۵، تحقیق، شعیب الارنؤوط، بیروت، دار الرساله، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.    
۱۴. ↑ نسائی، احمد بن شعیب، السنن الکبری، ج۷، ص۴۳۹، محقق، شلبی، حسن عبد المنعم، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.    
۱۵. ↑ نسائی، احمد بن شعیب، السنن الکبری، ج۷، ص۴۴۲، محقق، شلبی، حسن عبد المنعم، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.    
۱۶. ↑ نسائی، احمد بن شعیب، السنن الکبری، ج۷، ص۴۴۴، محقق، شلبی، حسن عبد المنعم، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.    
۱۷. ↑ شیبانی، احمد بن محمد، مسند احمد، ج۲، ص۷۱، تحقیق، الارنؤوط، شعیب، مرشد، عادل و دیگران، اشراف، ترکی، عبدالله بن عبد المحسن، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.    
۱۸. ↑ شیبانی، احمد بن محمد، مسند احمد، ج۲، ص۲۶۲، تحقیق، الارنؤوط، شعیب، مرشد، عادل و دیگران، اشراف، ترکی، عبدالله بن عبد المحسن، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.    
۱۹. ↑ شیبانی، احمد بن محمد، مسند احمد، ج۲، ص۲۶۸، تحقیق، الارنؤوط، شعیب، مرشد، عادل و دیگران، اشراف، ترکی، عبدالله بن عبد المحسن، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.    
۲۰. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۲، ص۱۰۸-۱۱۲، تحقیق، زکار، سهیل، زرکلی، ریاض، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.    
۲۱. ↑ ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله‌، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، تحقیق، البجاوی، علی محمد، بیروت، دار الجیل، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
۲۲. ↑ یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب‌، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۱۲، بیروت، دار صادر، چاپ اول، بی‌تا.    
۲۳. ↑ مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ص۲۲۱، تصحیح، عبدالله اسماعیل الصاوی، قاهره، دار الصاوی، بی‌تا.    
۲۴. ↑ ر. ک:امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب‌، ج۱، ص۲۶، قم، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه‌، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.    
۲۵. ↑ علق/سوره۹۶، آیه۱.    
۲۶. ↑ شافعی، محمد بن ادریس، الام، ج۴، ص۱۶۸، بیروت، دار المعرفة، ۱۴۱۰ ق.
۲۷. ↑ بقاعی، ابراهیم بن عمر، نظم الدرر فی تناسب الآیات و السور‌، ج۲، ص۵۰۳، محقق، مهدی، عبدالرزاق غالب، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‌، چاپ سوم، ۱۴۲۷ق.    
۲۸. ↑ بیهقی، ابو‌بکر، دلائل النبوة و معرفة احوال صاحب الشریعة، ج۲، ص۱۸۴-۱۸۵، تحقیق، قلعجی، عبد المعطی، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۰۵ق.    
۲۹. ↑ بلخی، مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ج۱، ص۴۴۷، تحقیق، شحاته، عبدالله محمود، بیروت، دار احیاء التراث، چاپ اول، ۱۴۲۳ق.    
۳۰. ↑ ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، تفسیر غریب القرآن، ص۱۲۱، بیروت، منشورات مکتبة الهلال، بی‌تا.
۳۱. ↑ سمرقندی، نصر بن محمد، بحرالعلوم، ج۱، ص۳۶۴، تحقیق، تعلیق، العمروی، محب‌الدین ابو‌ سعید عمر بن غرامة، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۶ق.
۳۲. ↑ شافعی، محمد بن ادریس، الام، ج۴، ص۱۶۸.
۳۳. ↑ طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج۶، ص۱۹۹.    
۳۴. ↑ سیوطی، جلال‌الدین، الدر المنثور، ج۲، ۱۱۹.    
۳۵. ↑ سیوطی، جلال‌الدین، الدر المنثور، ج‌۳، ص۱۱۷.    
۳۶. ↑ بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۷۰، تحقیق، المهدی‌، عبدالرزاق، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
۳۷. ↑ ر. ک:کورانی عاملی، علی، آیات الغدیر، ص۱۷۷-۱۸۰.    
۳۸. ↑ ابن کثیر دمشقی، اسماعیل، تفسیر القرآن العظیم، ج۴، ص۷۹-۸۰، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.    
۳۹. ↑ ابن کثیر دمشقی، اسماعیل، تفسیر القرآن العظیم، ج‌۳، ص۱۲۱-۱۲۲.    
۴۰. ↑ واقدی، محمد بن عمر، کتاب المغازی، ج۱، ص۳۹۵، تحقیق، مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الاعلمی، چاپ سوم، ۱۴۰۹ق.    
۴۱. ↑ واقدی، محمد بن عمر، کتاب المغازی، ج‌۳، ص۱۹۵.    
۴۲. ↑ طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۸، ص۵۷۰.    
۴۳. ↑ احزاب/سوره۳۳، آیه۹.    
۴۴. ↑ ابن هشام، عبد‌الملک، السیرة النبویة، ج۲، ص۲۰۵، تحقیق، السقا، مصطفی، الابیاری، ابراهیم، شلبی، عبد الحفیظ، بیروت، دار المعرفة، چاپ اول، بی‌تا.
۴۵. ↑ طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۶، ص۱۹۹، بیروت، دار المعرفة، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
۴۶. ↑ ‌اندلسی، محمد بن یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، ج۴، ص۳۲۱، تحقیق، محمد جمیل صدقی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۲۰ق.    
۴۷. ↑ کورانی عاملی، علی، آیات الغدیر، ص۱۷۶-۱۸۰.    


پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «شأن نزول آیه ۶۷ سوره مائده»، تاریخ بازیابی۱۴۰۰/۸/۲۳.    


رده‌های این صفحه : شان نزول آیات سوره مائده | مباحث تفسیری | مباحث قرآنی
جعبه ابزار