روی‌گردانندگان از بیعت با امام علی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: امام علی (علیه‌السّلام)،
بیعت.
پرسش: از میان افراد برجسته، چه کسانی با امام علی (علیه‌السّلام) بیعت نکردند و چرا؟
پاسخ اجمالی: عدده‌ای از
مهاجران و
انصار چون
عبداللّه بن عمر،
سعد بن ابی‌وقّاص،
محمّد بن مسلمه،
اسامة بن زید،
حسّان بن ثابت و ... با امام علی (علیه‌السّلام) بیعت نکردند؛ حال یا بخاطر این‌که واقعاً قصد بیت نداشتند یا این‌که فقط قصد شرکت در جنگ‌های داخلی را نداشتند.
بیعت با علی (علیه‌السّلام) (بعد از
عثمان) فراگیر بود. در این پیمان شکوهمند، تمام
مهاجران و
انصار و همه کسانی که در آن روز در
مدینه بودند، شرکت جستند و از سرِ اختیار و با آزادی بیعت کردند. پس از آن مردم
مکّه،
کوفه و
حجاز نیز بیعت کردند.
امام علی (علیه‌السّلام)، صراحتاً بیعت خود را عام و فراگیر دانسته است، همان‌گونه که بسیاری از مصادر تاریخی، بر اجتماع مهاجران و انصار، برای بیعت با امام، تصریح کرده‌اند. دربرخی از منابع تاریخی، گزارش‌هایی آمده است که نشان می‌دهد کسانی چون:
عبداللّه بن عمر،
سعد بن ابی‌وقّاص،
محمّد بن مسلمه،
اسامة بن زید،
حسّان بن ثابت،
کعب بن مالک،
عبداللّه بن سلّام،
مروان بن حکم،
سعید بن عاص و
ولید بن عقبه، از
بیعت با علی (علیه‌السّلام) روی برگردانده‌اند.
درباره روی برگرداندن اینان از بیعت با امام، دو نظر وجود دارد:
۱.این‌که آنان واقعاً با بیعت با امام، مخالف بودند و بیعت نکردند.
۲. این‌که آنان با اصل بیعت، مخالف نبودند و آنچه در متون درباره روی برگرداندن آنان از بیعت با امام آمده، به معنای همراهی نکردن آنان با علی (علیه‌السّلام) در جنگ‌های داخلی است.
حاکم نیشابوری، پس از ذکر اخباری که درباره بیعت مردم با امام آمده، می‌گوید:
سخن کسانی که گمان می‌برند که عبداللّه بن عمر، ابو‌مسعود انصاری، سعد بن ابی وقّاص،
ابو‌موسی اشعری،
محمّد بن مسلمه انصاری و اسامة بن زید، از بیعت با علی (علیه‌السّلام) سر باز زدند، در حقیقت نادیده انگاشتن واقعیت‌هاست.
و در ادامه، توضیح می‌دهد که آنان با امام بیعت کردند؛ امّا به دلایلی از همراهی با او در جنگ، خودداری نمودند و خودداری آنان از شرکت در جنگ، موجب شد که برخی تصوّر کنند که آنان با این بیعت، مخالف بوده‌اند.
ابن ابی‌الحدید معتزلی نیز همین نظر را پذیرفته و در
شرح نهج البلاغة، آن را به
معتزله نسبت داده است.
با تامّل در اسناد این باب، روشن می‌شود که اکثر کسانی که به عنوان متخلّف از بیعت با امام شناخته شده‌اند، با امام (علیه‌السّلام) بیعت کرده بودند؛ امّا بیعت شماری از آنان، مانند: عبداللّه بن عمر و
سعد بن ابی وقّاص، به معنای وفاداری به رهبریِ امام نبود؛ چرا که آنها صریحاً اعلام می‌کردند که در جنگ‌ها با او همراهی نخواهند کرد، و بیعت شماری دیگر، مانند: مروان، سعید بن عاص و ولید، با انگیزه‌های سیاسی بود. (مروان پس از شکست در
جنگ جمل، خواست تا با امام علی (علیه‌السّلام) بیعت کند. امام، در ردّ بیعت او فرمود: «مگر پس از کشته شدن عثمان، بیعت نکرد؟ مرا به بیعت وی نیازی نیست. آن، دستِ
یهودی است.»
) از‌این‌رو، به یک معنا می‌توان این جماعت را جزو متخلّفان از بیعت با امام شمرد؛ چون بیعت آنان، بیعت واقعی و کاملی نبود و می‌توان آنان را در صف بیعت‌کنندگان قرار داد؛ چون مراسم رسمی بیعت را انجام دادند و بدین‌ترتیب، جمع بین دو قول، امکان‌پذیر است.
احتمال دیگر این است که اینان، در بیعت عام و فراگیری که در
مسجد انجام شد، از بیعت کردن، خودداری کردند و بهانه‌هایی هم برای این عمل خود، تراشیدند؛ لیکن پس از آن‌که مراسم بیعت تمام شد و خلافت علی (علیه‌السّلام) استوار گشت، آنان نیز به بیعت، رغبت نشان دادند. گزارش مراجعه
مروان و ولید و سعید بن عاص که پس از پایان بیعت عام، به سراغ امام آمدند و پس از مباحثاتی، با ایشان بیعت کردند و همچنین متن دیگری که از اعتراف عبداللّه بن عمر، اسامه و سعد بر بیعت با امام علی (علیه‌السّلام) حکایت دارد، شاهد بر این ادّعاست.
سایت حدیث‌نت، برگرفته از مقاله «روی‌گردانندگان از بیعت با امام علی» تاریخ بازیابی۱۳۹۹/۷/۲۹.
