خوش اخلاقی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: اخلاق نیک،
خوش رویی،
فضایل اخلاقی،
آداب معاشرت.
پرسش: راه‌کارهای خوش اخلاقی در زندگی چیست؟ و
اخلاق نیکو چه آثار دنیوی و اخروی دارد؟
پاسخ: بعضی از مردم به طور طبیعی خوش اخلاق و خوش برخوردند و این یکی از مواهب الهی است که نصیب هر کس نشده است. باید
خدا را با تمام وجودش شکر گوید، ولی گروهی چنین نیستند، اما می‌توانند با تمرین و ممارست و به کار بستن اصولی دقیق، حسن خلق را در وجود خود زنده کنند و چنان در عمق جانشان نفوذ کند که طبیعت ثانویّه شود.
برخی آثار دنیوی و اخروی خوش اخلاقی از بین بردن گناهان، پاداش روزه‌دار شب زنده‌دار، زدودن کینه‌ها،
جلب محبت خدا و مردم و زندگی نیکو است.
در کتاب‌های اخلاقی؛ برای
حُسن خلق و خوش اخلاقی دو معنا بیان شده است:
یک. اتصاف به فضایل اخلاقی و تحصیل مجموعه کمالات و خصلت‌های پسندیده‌ای که انسان در مسیر
خودسازی و پرورش
نفس، خود را به آنها می‌آراید.
دو.
نرم خویی و
خوش‌سخنی و
گشاده‌رویی با دیگران.
بنابراین، به کسی خوش اخلاق گفته می‌شود که با گشاده‌رویی، زبانی ملایم و برخوردی شاد و محبت‌آمیز با مردم روبرو می‌شود، و در هر شرایطی این توانایی را دارد که با خوش‌رویی برخورد کند.
امام صادق (علیه السلام) در تعریف خوش اخلاقی می‌فرماید: «حُسن خلق آن است که برخوردت را نرم کنی، سخنت را پاکیزه گردانی و برادرت را با خوش‌رویی دیدار نمایی».
البته خوش‌رفتاری باید به گونه‌ای باشد که وقار و متانت از دست نرود. برای رسیدن به چنین صفاتی لازم است انسان خود را به صفاتی مزیّن کند که از فرد، شخصیّتی متین و با وقار و در عین حال خوش مشرب و دوست داشتنی و محبوب بسازد؛ صفاتی مانند:
تواضع،
انسان دوستی،
صداقت،
فداکاری،
گذشت،
مهربانی، و سایر صفات نیک انسانی.
دین اسلام همواره پیروان خود را به حُسن خلق و
نرم‌خویی و ملایمت در گفتار و رفتار فراخوانده و از درشتی و
تندخویی بازداشته است؛ چون این آموزه یکی از مهم‌ترین عوامل قدرت، موفقیت و پیروزی انسان در زندگی است. چنانچه همین، عامل موفقیت پیامبران الهی بویژه
پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه وآله) در جذب قلوب انسان‌ها و گسترش
دین بوده است. از آن روی خدای مهربان پیامبران و سفیران خود را از میان انسان‌های مهربان و خوش اخلاق برگزیده تا بهتر و آسان‌تر در قلب‌ها نفوذ کنند و آنان را به سوی
معرفت الهی رهنمون باشند. خدای تعالی درباره حضرت محمد مصطفی (صلی الله علیه وآله) که مصداق کامل حُسن خلق است، می‌فرماید: «وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظیم»؛
و یقیناً تو بر ملکات و سجایای اخلاقی عظیمی قرار داری.
بعد در آیه‌ای دیگر فرمود: به همین دلیل هم توانستی در دل‌ها نفوذ کنی و آنان را پیرامون خود گرد آوری و در دعوت خویش موفّق عمل کنی:«فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ؛
(ای پیامبر!) پس به مهر و رحمتی از سوی
خدا با آنان نرم‌خوی شدی، و اگر درشت‌خوی و سخت دل بودی از پیرامونت پراکنده می‌شدند.»
در زمینه خوش خلقی و برخورد خوب با همه مردم، روایات فراوانی در منابع اسلامی دیده می‌شود که به حدّ
تواتر می‌رسد، تعبیراتی که در این روایات در برابر این فضیلت اخلاقی آمده است در کمتر مورد دیگری دیده می‌شود، این تعبیرات بیانگر نهایت اهتمام اسلام به این مسئله مهم اخلاقی است.
که در این‌جا به ذکر چند حدیث بسنده می‌شود:
پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) فرمود:«الْاسْلامُ حُسْنُ الْخُلْقِ؛
اسلام همان خوش‌رویی است.» این تعبیر نشان می‌دهد که عصاره تعلیمات اسلام همان حُسن خلق است.
در حدیثی از
امام علی (علیه السلام) می‌خوانیم:«عُنْوَانُ صَحِیفَةِ الْمُؤْمِنِ حُسْنُ خُلُقِه؛
سرلوحه نامه عمل انسان با ایمان، حُسن خلق او است.» می‌دانیم آنچه در عنوان و سرلوحه نامه اعمال قرار می‌گیرد، بهترین و مهم‌ترین آنها است و به تعبیر دیگر، چیزی است که قدر جامع همه اعمال نیک است و قبل از هر چیز نظرها را به خود متوجّه می‌سازد.
خلاصه این‌که؛ رابطه با مردم و رعایت اخلاق اجتماعی یکی از مهم‌ترین و گسترده‌ترین عرصه‌های خودسازی و پرورش توانایی‌های انسان است. در این میدان است که انسان می‌تواند در اثر ارتباط با انسان‌های دیگر ارزش‌های وجودی سایر مهارت‌های حرفه‌ای، علمی، عقلی و مدیریتی خود را بنمایاند و فضایل اخلاقی و کمالات انسانی را در خویش نهادینه کند و همچنین به شکوفایی توانایی‌هایی دیگران نیز کمک نماید. در عرصه تعامل اجتماعی، حُسن خلق و خوش اخلاق بودن (به معنای دوم)، جایگاه ویژه‌ای دارد، و اولین نمود توانایی شخصیت روحی و معنوی انسان است.
نکته‌ای که پیش از پرداختن به این راه‌کارها لازم است گفته شود، این است که عامل زیربنایی برای خوش‌رفتاری، عوامل شخصیتی است که در بالا بیان شد؛ زیرا تنها چیزی که اثری عمیق بر روابط ما با دیگران می‌گذارد، همین عوامل است. عوامل رفتاری بدون داشتن پشتوانه شخصیّتی، فقط تأثیر موقّتی دارند.
بعضی از مردم به طور طبیعی خوش اخلاق و خوش برخوردند و این یکی از مواهب الهی است که نصیب هر کس نشده است. باید خدا را با تمام وجودش
شکر گوید، ولی گروهی چنین نیستند، اما می‌توانند با تمرین و ممارست و به کار بستن اصولی دقیق، حسن خلق و خوش اخلاقی را در وجود خود زنده کنند و چنان در عمق جانشان نفوذ کند که طبیعت ثانویّه شود.
در این‌جا برخی از راه‌کارهای تحصیل خوش اخلاقی و مبارزه با بداخلاقی و علاج آن، که در کتاب‌های اخلاقی آمده، بیان می‌شود:
توجه به ارزش و آثار معنوی و مادی خوش اخلاقی و آثار نیک آن و همچنین زشتی بداخلاقی و آثار بد آن؛ برای این منظور بهترین راه، مطالعه آیات و روایاتی است که در زمینه خوش اخلاقی و
بداخلاقی وارد شده است.
تمرین و ممارست
یعنی تمرین عملی خوش اخلاقی هنگام برخورد با دیگران. تمرین یکی از عوامل رشد و پرورش صفات اخلاقی است. برای انجام رفتار و کردار پسندیده‌ای همچون خوش اخلاقی و خوش‌رویی، باید تمرین کرد تا به آن عادت نمود.
حضرت امام علی(علیه السلام) فرمود:«عَوِّدْ نَفْسَکَ فِعْلَ الْمَکَارِمِ؛
نفست را به انجام اعمال پسندیده عادت ده». تمرین و تکرار نسبت به یک خصلت زیبا یا زشت، آن‌را به صورت عادت یا طبیعت دوّم انسان در می‌آورد؛ امام علی(علیه السلام) فرمود:«الْعَادَةُ طَبْعٌ ثَانٍ؛
عادت، طبیعت دوم است». وقتی چیزی به صورت عادت درآمد، به تدریج اعضا و جوارح انسان را کنترل کرده، بر وجود او مسلّط می‌شود؛ به فرموده امیر مؤمنان علی (علیه السلام):«لِلْعَادَةِ عَلَی کُلِّ إِنْسَانٍ سُلْطَانٌ؛
عادت بر هر انسانی حکومت می‌کند».
هر کس قادر است در مدتی با یک تصمیم قوی و عزم جزم با رعایت اصل تدریج، به تمرین عملی در این زمینه بپردازد و در این مدت با رویی گشاده، لبی خندان و رابطه‌ای صمیمی برخورد نماید، نرم و زیبا سخن بگوید، که قطعاً نتایج خوبی خواهد گرفت. یکی از مهم‌ترین کارهایی که در این زمینه باید تمرین کرد
سلام و احوال‌پرسی توأم با تبسم، دست دادن همراه با صمیمیت و احترام، اولین راه مؤثّر ارتباطی، به منظور تمرین خوش اخلاق بودن و جلب محبت دیگران است. چنانچه در آموزه‌های دین اسلام، نسبت به سلام کردن،
مصافحه، احترام و محبت، سفارش و اهتمام فراوان شده است.
در جامعه افراد خوش اخلاق و بد اخلاق فراوانند. با کمی دقت در احوال دیگران خواهیم دید که افراد خوش اخلاق در زندگی و روابط خود موفّق‌تر و شادتراند، سالم‌تر زندگی می‌کنند و بیشتر مورد احترام مردم هستند. و در مقابل؛ افراد بداخلاق منزوی، و دارای شخصیتی شکننده‌تر هستند و از زندگی خود جز رنج و زحمت نصیبی ندارند.
یکی از ابعاد مهم وجودی انسان عواطف طبیعی، انسانی و ایمانی او است. دوست داشتن دیگران و ایجاد رابطه عاطفی با سایر انسان‌ها قابل رشد و تربیت است. انسان‌های مهربان شاخص‌ترین و دوست داشتنی‌ترین افراد جامعه هستند. قسمت بزرگی از لذت و شادی زندگی از طریق ایجاد ارتباط عاطفی با دیگران تأمین می‌شود. باید توجه نمود که این شادی و لذت از طریق خوش اخلاقی؛ یعنی ایجاد رابطه عاطفی مثبت، محبت کردن و دوست داشتن دیگران به‌دست می‌آید و بد اخلاقی که در واقع همان رابطه عاطفی منفی است، موجب کدورت و عذاب زندگی خواهد بود و دیگران را از گرداگرد انسان می‌پراکند.
حتّی وقتی کسی عمیقاً غمگین و ناراحت است، سعی کند خود را شاد نشان دهد و تبسّم نماید. چنان‌که امام علی(علیه السلام) در توصیف
مؤمن می‌فرماید:«شادی مؤمن در چهره او، و اندوه وی در دلش پنهان است».
برخی از آثار و پی آمدهای مادی و معنوی حسن خلق و خوش اخلاقی به شرح زیر است:
رسول خدا (صلی الله علیه وآله) فرمود:«اخلاق نیک، گناهان را ذوب می‌کند -و آثار بد آن‌را می‌شوید-».
در حدیث دیگری از همان حضرت می‌خوانیم:«دارنده حُسن خلق پاداشی همچون روزه‌دار شب زنده‌دار دارد».
در حدیثی از پیامبر خدا (صلی الله علیه وآله) می‌خوانیم:«حُسْنُ الْبِشْرِ یَذْهَبُ بِالسَّخِیمَة؛
خوش‌رویی، کینه را می‌زداید.»
حضرت امام باقر (علیه السلام) می‌فرماید:«
نیکوکاری و خوش‌رویی، محبّت‌آفرین‌اند، انسان را به خدا نزدیک و داخل
بهشت می‌کنند.»
و
امام صادق (علیه السلام) فرمود:«کارهای نیکو و خوش‌رویی، جلب محبت کنند و به
بهشت در آورند، و
بخل و
ترش‌رویی و عبوس بودن، از خدا دور کنند و به
دوزخ درآورند».
در حدیث دیگری از امیرمؤمنان علی(علیه السلام) می‌خوانیم: «هیچ زندگی، گواراتر از زندگی آمیخته با اخلاق نیک نیست.»
و روایات زیاد دیگری که از مجموع آنها اهمیّت و آثار فوق العاده حُسن خلق به معنای اول و دوم آن، در زندگی مادی و معنوی انسان‌ها، و تأکیدی که اسلام بر این امر دارد، به خوبی نمایان است، به گونه‌ای که می‌توان حُسن خلق را یکی از اساسی‌ترین تعلیمات اسلام شمرد.
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «خوش اخلاقی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۴/۲۳.
