خاستگاه مراسم اربعین
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: اربعین، مراسم.
پرسش: خاستگاه مراسم اربعین چیست؟
از مجموع کاربردهای اربعین در روایات و گزارش‌های تاریخی چنین بر می‌آید که بکار‌گیری این کلید واژه به دو هدف عمده صورت می‌گیرد؛
نخست به این قصد که این عدد، دارای جایگاهی است و ارزش خاصی دارد و از این‌رو تکیه و تأکید بر این عدد، به خاطر آن است که عدد چهل موضوعیت دارد و منظور از اربعین در این موارد، دقیقاً چهل است نه کم و نه زیاد.
دومین کاربرد نیز برای بیان نخستین درجه از کثرت است. در نوع دوم عدد چهل موضوعیت ندارد و بکار برنده آن فقط می‌خواهد شمارگان زیاد را بیان کند. در این‌گونه موارد وقتی گفته می‌شود چهل مرد جنگی فلانی را همراهی کردند منظور تعداد چهل نفر دقیق نیست بلکه منظور آن است که همراهان کم نبودند بلکه زیاد بودند.
کاربرد اول که برای این عدد ارزش و جایگاهی قائل است در اذهان
مسلمانان اثرگذار بوده و در فرهنگ اسلامی، نوعی نگاه ارزشی بدان را پدید آورده است به خصوص روایاتی که بر چهل به عنوان یک دوره تکاملی در امور مقدس اشاره داشتند مثل راز و نیاز خالصانه چهل روزه انبیاء و اولیاء یا عبادت‌های چهل ساله عابدان و یا بعثت برخی انبیاء در سن چهل سالگی. این دست متون دینی باعث شدند تا مخاطب به چهل به عنوان یک دوره تکاملی توأم با تقدس، نگاه کند.
بدیهی است در چنین بستر فرهنگی پدید آمده، چنانچه مخاطبان با روایت نبوی «
سوگواری زمین بر مرگ مومن تا چهل روز» روبرو شوند بدین نتیجه می‌رسند که دوره کامل سوگواری بر
مومن، چهل روز است و تا روز چهلم شایسته سوگواری است.
بنابر این حضور جابر بر سر مزار امام حسین (علیه‌السّلام) در چهلمین روز شهادتش، می‌تواند ناشی از این ذهنیت باشد که تا روز چهلم، برای سوگواری فرصت دارد و از این‌رو، تلاش کرده تا روز چهلم، خود را بر سر مزار برساند. سوگواری چهل روزه تنها به حدیث نبوی یادشده منحصر نماند بلکه در روایات فراوان دیگری که از
ائمه (علیه‌السّلام) رسیده، به صراحت از گریه چهل روزه زمین و آسمان برای
شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) سخن رفته است. چنان‌که از
امام رضا (علیه‌السّلام) نیز نقل شده که دستور داده‌اند تا چهل روز بر
قبر یکی از اصحابش، آب بپاشند.
بدین ترتیب روشن می‌گردد در منظومه معارفی ایجاد شده توسط روایات، دوره کامل سوگواری بر مومن، چهل روز است. سنت چهلم گرفتن برای درگذشتگان در میان
شیعیان، ریشه در این برداشت و باور دارد.
دریافت و باور پدید آمده در پی صدور این‌گونه احادیث، نقش بسیار مهمی در پی‌ریزی آیین بزرگداشت اربعین حسینی، داشته است چرا که این‌باور در کنار پایبندی
شیعه به یاد کرد حوادث مرتبط با
قیام عاشورا، باعث شد تا وقتی شیعیان از
زیارت جابر در روز اربعین آگاه شوند با تأثیر‌پذیری از این انگاره‌ها، سالروز نخستین
زیارت امام حسین (علیه‌السّلام) را گرامی بدارند و تلاش کنند در چنین روزی خود را بر سر مزار آن امام شهید برسانند. بزرگداشت اربعین حسینی از طریق زیارت مزار و سوگواری، حرکتی است در جهت یادمان نخستین زیارت مزار و پایان دوره سوگواری حسینی. بر اساس روایت
صفوان، حرکت زائران برای زیارت حرم حسینی در اربعین هر سال، سنتی بوده که در دوره
امام صادق (علیه‌السّلام) نیز رواج داشته به گونه‌ای که ایشان شیوه زیارت در این روز را به صفوان تعلیم می‌دهند. روایت نقل شده از
امام عسکری (علیه‌السّلام) که
زیارت اربعین را از نشانه‌های مومن می‌داند نیز بدین معناست که این زیارت به حدی رواج داشته که در دوره آن امام (نیمه قرن سوم) از نشانه‌های
شیعیان به شمار می‌آمده است. چنان‌که شیخ مفید (رحمة‌الله‌علیه) عالم قرن چهار و پنج هجری در کتاب المزار خود فصلی را با عنوان «فضل زیارة الاربعین» آورده است و در قرن پنجم نیز
ابوریحان بیرونی در
الآثار الباقیه گزارش کرده که در چنین روزی، زیارت اربعین رواج دارد.
: فی العِشرینَ رُدَّ رَاسُ الحُسَینِ (علیه‌السّلام) الی مَجثَمِهِ حَتّی دُفِنَ مَعَ جُثَّتِهِ، و فیهِ زِیارَةُ الاَربَعینَ). باید توجه داست که بیرونی مورخ نیست و تنها امور معروف در عصر خود را گزارش کرده است و سخن وی پیش از آنکه ارزش تاریخی داشته باشد از لحاظ
مردم شناسی و
جامعه شناسی تاریخی مهم و برای شناخت باورها و انگارهای مردمان آن دوران مفید است.
بنابر این بزرگداشت اربعین، به ویژه زیارت مزار در این روز، ریشه در فرهنگ یادمانی
شیعه دارد که از امور ذیل تأثیر پذیرفته است؛
روایات مربوط به ارزشمندی عدد چهل و این‌که دوره کامل خیلی از امور تربیتی و معنوی به صورت چهل
روز یا چهل
سال است.
روایاتی که دوره کامل سوگواری بر مومن را، چهل روز می‌دانند.
روایاتی که بر یادکرد و یادمان
حادثه عاشورا در فرصتهای مختلف دلالت دارند.
رسیدن جابر در روز اربعین بر سر مزار امام به عنوان نخستین زائر سرشناس که به قصد زیارت آمده بود.
دو روایات ویژه از امام صادق (علیه‌السّلام) و
امام عسکری (علیه‌السّلام) که در خصوص زیارت اربعین نقل شده‌اند.
فرهنگ یادمانی شیعه که برای حوادث مهم مرتبط با
حادثه عاشورا، شأن و منزلتی قائل است و از این‌رو با الهام‌گیری از توصیه‌های
ائمه (علیه‌السّلام) بر یادمان حادثه عاشورا در فرصتهای مختلف، سالروز نخستین زیارت مزار امام حسین (علیه‌السّلام) را گرامی می‌دارد و گروهی تلاش دارند تا همانند جابر خود را بر سر مزار برسانند.
نتیجه آنکه، سنت بزرگداشت اربعین با توجه به عوامل یاد شده شکل گرفت و به مرور بر شکوه آن افزوده شد.
حدیث‌نت، برگرفته از مقاله «خاستگاه مراسم اربعین» تاریخ بازیابی۱۳۹۷/۸/۲۴.
