حیاء پسندیده
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: جهل،
عقل،
حیا، حیاى خردمندانه، حیاى احمقانه.
پرسش: شرم و حیا در چه مواردی پسندیده، و در چه مواردی ناپسند است؟
پاسخ: الف. در مواردی، شرم و حیا؛ پسندیده و رفتاری عاقلانه است؛ مانند حیای از خدا و فرشتگان، حیا از خویشتن، حیا از دست درازی پیش مردم، حیا از عیب و خلاف کاری در طول عمر و حیا در روابط نامحرمان.
ب. در مواردی حیاورزیدن نابجا بوده و پسندیده نیست؛ مانند ترک عمل نیک، اعتراف به ندانستن و خدمت به مهمان.
به هر حال باید به صفت نیک حیا در تمام ابعادش توجه شود که چنین توجهی موجب پاکسازی فرد و جامعه میگردد.
انسان در طول زندگی خود با مسائلی برخورد میکند که نمیداند که باید در آن جا حیا پیشه کند، یا واقعا جای حیا کردن نیست. در همین راستا باید گفت که حیا بستگی به اهداف عالیه اخلاقی انسان دارد و رعایت اعتدال در آن عقلانی بوده، اما افراط و تفریط در آن سزاوار نیست.
پیامبر اکرم (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) به همین نکته توجه داده و فرمودهاند: «حیا دو گونه است: حیای خردمندانه و حیای احمقانه. حیای خردمندانه، دانش است و حیای احمقانه، نادانی».
حیای عقل آن است که انسان از روی عقل احساس حیا کند؛ مثل حیا هنگام ارتکاب
گناه، و یا حیا در مقابل کسانی که احترامشان لازم است و این حیا،
علم است؛ یعنی رفتاری عالمانه میباشد.
حیای جهل آن است که از پرسیدن و یادگرفتن یا از
عبادت کردن و امثال آن، حیا کند؛ مثل کسانی که در بعضی محیطها، از نمازخواندن، خجالت میکشند که چنین شرمساری و حیایی، رفتاری جاهلانه است.
گاهی شرمساری ماهیتی منفی مییابد و آن در صورتی است که منشا آن حماقت، جهالت و ضعف نفس باشد. این نوع شرم و حیا در اخلاق اسلامی به شدت مورد نکوهش قرار گرفته و نه تنها فضیلتی اخلاقی به شمار نیامده، بلکه مانع رشد و تعالی انسان و موجب عقب ماندگی او در زمینههای مختلف میگردد. در روایات از این نوع شرم، به حیای حماقت و جهل و حیای ضعف یاد شده است.
در مواردی، شرم و حیا؛ پسندیده و رفتاری عاقلانه است؛ مانند:
یکی از موارد کاربرد حیا در آموزههای دینی، حیا از خدا، فرشتگان و اولیای الهی است. این نوع حیا فراتر از محدوده روابط معمولی است و از طریق ایجاد نظام ارزشی قدرتمند و داشتن هدفهای متعالی و معنا دار در زندگی به دست میآید. چنان که پیامبر اکرم (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) میفرماید:
«از خدا حیا کن، همچنان که از همسایگان خوب خود حیا میکنی؛ زیرا حیا کردن از خدا، بر
یقین میافزاید».
«هر یک از شما باید از دو فرشتهای که با خود دارد،
حیا کند، همچنان که از دو همسایه خوب خود که شب و روز در کنارش هستند، حیا میکند».
از طریق تقویت حضور «خود» در ذهن و حیا کردن از خود، میتوان خلوت را ایمن ساخت. هر فرد میتواند بخشی از وجود خود را به عنوان یک ناظر فرضی لحاظ کند. این که انسان از موضع یک ناظر و شاهد به خود بنگرد، احتمالا از بسیاری رفتارها اجتناب خواهد کرد. اگر کسی برای خود ارزش قائل باشد، فرقی میان آشکار و نهان نمیبیند و همان گونه که در جلوت، حیا میکرد، در خلوت نیز حیا میکند.
امام علی (علیهالسّلام) در این باره میفرماید: «زیباترین حیا، حیای تو از خویشتن است».
«حیای آدمی از خود، ثمره
ایمان است».
«بپرهیز از هر عملی که در خلوت انجام میدهی، ولی در آشکار، از آن شرم میکنی، و بپرهیز از هر عملی که اگر به کسی نسبت داده شود، آن را انکار مینماید یا عذرخواهی میکند».
امام صادق (علیهالسّلام): «دست نیاز به سوی مردم دراز کردن، عزت را سلب میکند و حیا را میبرد».
امام صادق (علیهالسّلام): «کسی که از عیب و ننگ، حیا نداشته باشد و در پیری دست از خلاف کاری نکشد و در نهان از خدا نترسد، خیری در او نیست».
در
قرآن درباره دختر
شعیب (علیهالسّلام) میخوانیم: «ناگهان یکی از آن دو (زن) به سراغ او آمد، در حالی که با نهایت حیا گام برمی داشت گفت: پدرم از تو دعوت میکند تا مزد آب دادن (به گوسفندان) را که برای ما انجام دادی به تو بپردازد...» .
در این جا اشارهای است به این که ادیان الهی عموما مخالف ورود زن در اجتماع و معامله کردن با دیگران نیستند، ولی شرط آن است که این کار آمیخته با ادب و حیا باشد، چنان که مشاهده میکنیم، دختر حضرت شعیب (علیهالسّلام) را پدرش به دنبال انجام دادن کاری ضروری روانه میکند، و آن دختر با پوشش
عفت و حیا به دنبال اجرای فرمان پدرش روانه میشود.
در مواردی حیا ورزیدن نابجا بوده و پسندیده نیست؛ مانند:
پیامبر اکرم (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم): «هیچ عملی را از روی ریا و خودنمایی انجام مده و از سر حیا و شرم آن را رها نکن».
امام علی (علیهالسّلام): «کسی شرم نکند از آموختن آنچه نمیداند».
امام علی (علیهالسّلام): «کسی از اعلام "نمیدانم" به وقت پرسش شدن از چیزی که نمیداند حیا نکند».
امام علی (علیهالسّلام): «سه چیز است که نباید از آن حیا کرد: خدمت کردن به
مهمان، برخاستن او از جای خود برای پدر و معلم خود (برای
تواضع ایشان)، و طلب کردن حق خود، اگر چه اندک باشد».
امام علی (علیهالسّلام): «کسی که از گفتن حق حیا کند احمق است».
امام علی (علیهالسّلام): «از بخشش (مالی) اندک حیا مکن، که نومید کردن کمتر از آن است».
امام صادق (علیهالسّلام): «کسی که از
طلب مال حلال حیا نکند، هزینههایش سبک شود و خداوند خانوادهاش را از
نعمت خویش بهرهمند گرداند».
امام صادق (علیهالسّلام): «هیچ چیز در نزد خداوند محبوبتر از آن نیست که از او چیزی درخواست شود، پس هیچ یک از شما نباید حیا کند از این که از
رحمت خداوند درخواست کند؛ اگرچه (خواسته او) یک بند کفش باشد».
کوتاه سخن آن که: اگر آن گونه که
اسلام فرموده به صفت نیک حیا در تمام ابعادش توجه شود و عملا رعایت گردد موجب پاکسازی فرد و جامعه میگردد، چنان که شکستن مرز حیا زمینه ساز و گسترش دهنده
فساد محیط خواهد بود.
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «حیاء پسندیده»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۴/۰۷/۲۵.