حکمت و فلسفه روزه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: فلسفه، روزه، رمضان، صوم
پرسش: فلسفه و حکمت
روزه چه می باشد؟
پاسخ:
روزه از نظر
بهداشت جسم و سلامت‌بدن و ابعاد دیگر داراى فواید فراوانى است، روزه در
سلامت معده و پاكسازى آن از انواع غذاها كه موجب انواع بیمارى‌هاست اثرات فوق العاده‌اى دارد.
پیامبر خدا فرمود: «المعدة بیت كل داء، و الحمئة راس كل دواء»
معده مركز و خانه هر دردى است، و پرهیز و اجتناب (از غذاهاى نامناسب و زیاد خورى) اساس و راس هرداروى شفابخش است.
پیامبر عظیم الشان اسلام در یك بیانیه كوتاه، اثرات و فوائد سه چیز را به این شرح بیان مى‌فرماید: «اغزوا تغنموا، و صوموا تصحوا، و سافروا تستغنوا»
اول، جنگ و
جهاد كنید تا مستغنى شوید، كه
غنائم جنگى باعث استغنا مى‌باشد، دوم، روزه بگیرید تا صحت و سلامتى خویش را تضمین كنید، سوم، سفر كنید تا مالدار شوید، زیرا مسافرت و حمل كالاى تجارتى از شهرى به شهر دیگر یا از كشورى به كشور دیگر باعث رفع نیازمندى‌هاى جامعه و عمران كشورها مى‌گردد، در این سه جمله
پیامبر(صلی الله علیه و آله) سه باب از درهاى
علم :
جهاد (كه خود باعث تمكن و امكانات مالى مى‌شود)،
بهداشت جسم و
اقتصاد جامعه را بر روى ما مى‌گشاید.
ما اگر پویاى
فلسفه روزه و
حکمت تشریع آن باشیم و از خواص و فوائد آن بخواهیم اطلاعات بیشترى پیدا كنیم و به اشكال تراشیهاى منتقدین پاسخ اقناع كننده بدهیم به سخنان حكیمانه و درربار
حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام در
نهج البلاغه گوش فرا مى‌دهیم در قسمتى از این
خطبه امام مى‌فرماید: «وَمُجَاهَدَةِ الصِّيَامِ فِي الاَْيَّامِ الْمَفْرُوضَاتِ، تسْكِيناً لاََطْرَافِهِمْ، وَتَخْشِيعاً لاَِبْصَارِهمْ، وَتَذْلِيلاً لِنُفُوسِهِمْ، وَتَخْفِيضاً لِقُلُوبِهِمْ، وَإِذْهَاباً لِلْخُيَلاَءِ عَنْهُمْ، لِما فِي ذلِكَ مِنْ تَعْفِيرِ عِتَاقِ الْوُجُوهِ بالتُّرَابِ تَوَاضُعاً، وَالْتِصَاقِ كَرَائِمِ الْجَوَارِحِ بِالاَْرْضِ تَصَاغُراً، وَلُحُوقِ الْبُطُونِ بِالمُتونِ مِنَ الصِّيَامِ تَذَلُّلاً»
امیرمؤمنان علیه السلام به دنباله مطالب ارزشمندى مى‌فرماید: از خدا بترسید و از كیفر تباهكارى در دنیا، و از زیان ستمگرى در آخرت ... و خداوند بندگان مؤمنش را حفظ مى‌فرماید، به وسیله نمازها و زكاتها، ( و سپس فوائد و پاره‌اى از علل و فلسفه روزه را بیان مى‌فرماید) و كوشش در گرفتن روزه در روزهاى
واجب ، براى آرام ماندن دست و پا و اندام و دیگر ایشان (از معصیت و نافرمانى) و چشم به زیر انداختنشان و فروتنى جانهاشان، و زبونى دلهاشان، و بیرون كردن كبر و خودپسندى از آنان، چون در نماز است مالیدن رخسارهاى نیكو براى فروتنى، و (هنگام سجده نمودن) چسبانیدن اعضاء شریفه (هفت موضع) را به زمین براى اظهار كوچكى و «ذلت‌به پیشگاه با عظمتش» و در روزه رسیدن شكمها به پشتها براى خضوع و ناچیز دانستن خویش كه روزه و
نماز و
زکات فلسفه‌اش سازندگى و تزكیه، و تذلل و تقلل به پیشگاه حضرت حق است، و از چیزهائى است كه مى‌تواند آدمى را از چنگ
شیطان نجات بخشد، و از انواع بیماریهاى ظاهرى و باطنى برهاند، و مخصوصا درس مقاومت و مبارزه را عملا یاد آدمى دهد، مخصوصا روزه است كه از امتیازات بخصوص برخوردار است، كه پاداش آن فقط به خداوند بزرگ برگزار شده است. كه
امیرالمؤمنین(علیه السلام) درجائى دیگر مى‌فرماید:«وَالصِّيَامَ ابْتِلاَءً لاِِخْلاَصِ الْخَلْقِ»
خداوند روزه را براى آزمایش اخلاص مردم واجب فرموده است، كه روزه در اخلاص عمل بسیار مؤثر است، یعنى كسى كه روزه مى‌گیرد و تمامى روز را با همه امكان بخوردنیها و آشامیدنى‌هایى كه در اختیار دارد، در عین حال امساك مى‌نماید، جز اخلاص به پیشگاه حضرت حق مفهومى دیگر ندارد، و در قسمتى از
نهج البلاغه مى‌فرماید: «وَصَوْمُ شَهْرِ رَمَضَانَ فَإِنَّهُ جُنَّةٌ مِنَ الْعِقَاب»
و یكى از دلائل وجوب روزه این است كه روزه ماه رمضان سپر است از
عقاب الهی ، یعنى روزه موجب غفران و آمرزش گناهان و معاصى انسان است، كه به وسیله
روزه نجات از آتش جهنم و عقوبت پروردگار به دست مى‌آید.
فوائد كم خورى از نظر بهداشت و تندرستى جسم و روح، درست است كه آدمى تاب گرسنگى زیاد را ندارد، و اسلام هم نخواسته است كه انسان خود را در زحمت تحمل گرسنگى زیاد قرار دهد، بلكه در بعضى روایات رسیده است: «اللهم اعوذبك من الجوع»
خدایا از گرسنگى به تو پناه مى‌برم، ولى در عین حال باید متوجه بود، كه مقدارى از گرسنگى براى انسان لازم است! و فوائد بسیارى در بردارد، و بر عكس پورخورى و سیر بیمارى زیادى به همراه مى‌آورد.
از نظر بهداشت و تندرستى، باید غذا كمتر مصرف شود، و هنوز اشتهاء تمام نشده، دست از غذا خوردن بكشد، به تجربه ثابت‌شده است. افرادى كه كم مى‌خورند، از كسانى كه همیشه سیر مى‌خورند سالم‌تر مى‌باشند، و تن درست‌ترند.
هشام بن حكم از رئیس مذهب تشیع حضرت جعفر بن محمد (علیهما السلام) مى‌پرسد از علت و فلسفه روزه، امام مى‌فرماید: «انما فرض الله الصیام لیستوى به الغنى و القیر و ذلك ان الغنى لم یكن لیجد مس الجوع، فیرحم الفقیر، لان الغنى كلما اراد شیئا قدر علیه، فاراد الله تعالى ان یسوى بین خلقه، و ان یذیق الغنى مس الجوع و الالم لیرق على الضعیف و یرحم الجائع»
حضرت صادق(علیه السلام) : براستى خداوند روزه را
واجب كرد، تا به وسیله او بین اغنیاء و فقراء مساوات و برابرى به وجود آید، و این براى آن است كه ثروتمندانى كه هرگز درد گرسنگى را احساس نكرده‌اند، به فقراء ترحم نمایند، زیرا اغنیاء هرگاه (خوردنى و آشامیدنى را) اراده نمودند (و هوس هر نوع ماكولات و مشروبات كردند) برایشان میسر است، پس خداوند متعال «روزه را
واجب نموده» كه تا بین بندگانش از فقیر و غنى، برابرى به وجود آورد، و اینكه سرمایه داران
مسلمان الم جوع و گرسنگى را لمس نمایند، تا بر ضعفاء رقت آوردند، و بر گرسنگان
عالم ترحم نمایند، (و این تنها شعار اسلام است، آرى تنها مكتبى كه به حال گرسنگان عالم ترحم نمایند، (و این تنها شعار اسلام است، آرى تنها مكتبى كه به حال گرسنگان و محرومان مى‌اندیشد اسلام است.
در حدیثى طویل حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) از پیامبر خدا (صلى الله علیه و آله) چنین نقل مى‌فرماید كه پیامبر (صلى الله علیه و آله) فرمود: «ما من مؤمن یصوم شهر رمضان احتسابا الا اوجب الله تبارك و تعالى له سبع خصال: اولها یذوب الحرام من جسده، و الثانیة یقرب من رحمة الله عزوجل، و الثالثة قد كفر خطیئة ابیه آدم، و الرابعة یهون الله علیه سكرات الموت و الخامسة امان من الجوع و العطش یوم القیمة و السادسة یطعمه الله عزوجل من طیبات الجنة، و السابعة یعطیه الله عزوجل برائة من النار، قال: صدقت‌یا محمد»
هیچ مؤمنى نیست كه ماه رمضان را فقط به حساب خدا روزه بگیرد، مگر آنكه خداى تبارك و تعالى فت‌خصلت را براى او واجب و لازم گرداند: ۱- هر چه حرام در پیگرش باشد محو و ذوب گرداند، ۲- به حمت‌خداى عزوجل نزدیك مى‌شود، ۳- (با روزه خویش) خطاى پدرش حضرت آدم را مى‌پوشاند، ۴- خداوند لحظات جان كندن را بر وى آسان گرداند، ۵- از گرسنگى و تشنگى روز قیامت در امان خواهد بود، ۶- خداى عزوجل از خوراكیهاى لذیذ بهشتى او را نصیب دهد، ۷- خداى و عزوجل برائت و بیزارى از آتش دوزخ را به او عطا فرماید. (پرسش كننده در این حدیث مفصل، عالم یهودى بود) كه عرض كرد راست گفتى اى محمد.
امام رضا(علیه السلام) در فلسفه و دلائل وجوب روزه مى‌فرماید: «انما امروا بالصوم لكى یعرفوا الم الجوع و العطش، فیستدلوا على فقر الآخرة، و لیكون الصائم خاشعا ذلیلا مستكینا ماجورا و محتسبا عارفا، صابرا على ما اصابه من الجوع و العطش، فیستوجب الثواب مع ما فیه من الامساك عن الشهوات و یكون ذلك واعظا لهم فى العاجل و رائضا لهم على اداء ما كلفهم و دلیلا لهم فى الآجل و لیعرفوا شدة مبلغ ذلك على اهل الفقر و المسكنة فى الدنیا فیؤدوا الیهم ما افترض الله لهم فى اموالهم»
وقتى از حضرت درباره فلسفه
روزه مى‌پرسند، مى‌فرماید: همانا (مردم) مامور به روزه شدند تا بشناسند درد و ناگواریهاى گرسنگى و تشنگى را، و آنگاه استدلال كنند بر سختیهاى گرسنگى و تشنگى و فقر آخرت، (كه
پیامبر صلی الله علیه و آله در خطبه شعبانیه مى‌فرمود: و اذكروا بجوعكم و عطشكم جوع یوم القیمة و عطشة، یاد آورید از گرسنگى و تشنگى روزه داریتان گرسنگیها و تشنگیهاى روز قیامت را، كه این یادآورى انسان را به فكر تدارك قیامت مى‌اندازد كه تا سعى كند، جد و جهد بیشترى در كسب رضاى خداوند و كمك به مخلوق ضعیفش بنماید و آنان را از امكانات مادى و غیر مادى خویش بهره‌مند سازد).
(آنگاه امام علیه السلام خصوصیات صائم را این چنین توصیف مى‌فرماید) و هر آینه روزه‌دار باید (به پیشگاه خداوند) بنده‌اى خاشع و ذلیل و داراى استكانت و وقار باشد، (و خود و عمل خویش را) ماجور و مثاب دانسته، (و بداند كه اعمال و زحماتش) به حساب مى‌آید، (و نادیده گرفته نمى‌شود) و در همه حال به آنچه كه انجام مى‌دهد از عبادات عارف باشد، و بر آنچه كه از گرسنگى و تشنگى به او مى‌رسد صبر كند، و در آن هنگام با امساك از شهوات (و پیروى نكردن از نفس اماره بسوء) مستوجب ثواب فراوانى مى‌شود، (و خداوند اجر و
ثواب عبادت روزه‌داریش را به او مرحمت‌خواهد فرمود) و این اوصاف حمیده (كه براى صائم ذكر شد) واعظ خوبى براى روزه‌داران در
دنیا خواهد شد، (كه اثرات وضعى این اوصاف كاملا در چهره و اعمال و رفتار آنان مشهود خواهد گشت) و رائض و راغب است‌بر روزه‌داران بر اداء آنچه كه مكلف به آنند و راهنماى خوبى براى آنان است در عالم عقبى، و آنان باید بشناسند شدت و اهمیت مشكلات فقرا و بیچارگان را كه تا رحمت آورند بر فقراء و مساكین در دنیا، سپس اداء نمایند حقوق آنان را كه خداوند در اموالشان مقرر فرموده است. (یعنى اینطور نباشد كه خود خوب بخورند و بپوشند و دیگران گرسنه باشند).
شاعر عرب «حاتم بن عبد الله طائى» مى‌گوید:
و حسبك داء ان تبیت‌ببطنة و حولك اكباد تحن الى القد!
یعنى: این درد براى تو بس است كه شب با شكم پر بخوابى و در گردت جگرها باشد كه قدح پوستى را آرزو كنند (و براى آنان فراهم نشود چه جاى آنكه طعام داشته باشند.
امام رضا (علیه السلام) در یك پرسش دیگر از فلسفه روزه چنین مى‌فرماید: «علة الصوم لعرفان مس الجوع و العطش لیكون العبد ذلیلا مستكینا ماجورا محتسبا صابرا فیكون ذلك دلیلا على شدائد الآخرة، علت روزه از براى فهمیدن الم و درد گرسنگى و تشنگى است، تا بنده ذلیل و متضرع و ماجور و صابر باشد و بفهمد شدائد آخرت را، مع ما فیه من الانكسار له عن الشهوات و اعظاله فى العاجل دلیلا على الآجل لیعلم مبلغ ذلك من اهل الفقر و المسكنة فى الدنیا و الآخرة»
علاوه بر این كه در روزه انكسار شهوات و موعظه هست از براى امر آخرت تا بداند حال اهل فقر و فاقه را در دنیا و عقبى. بلى این است قسمتى از فلسفه روزه از بیان حضرت رضا علیه آلاف التحیة و الثناء.
بلى روزه از افضل طاعات است، زیرا كه روزه مشتمل بر انكسار شهوات بهیمیه است كه شریعت آسمانى و احكام الهى نیامده مگر براى تعدیل شهوات و توقیف و مهار آنها كه در حد اعتدال انجام گرفته، و براى تزكیه و طهارت نفس و تصفیه آن از اخلاقیات
رذیله ، زیرا مقصود از صوم مجرد امساك از اكل و شرب و مباشرت با نسوان نیست، بلكه غرض نهائى آن كف نفس و نگهدارى آن از شهوترانى‌هاى حیوانى است، چنان كه
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: الصوم جنة فاذا صام احدكم فلا یرفث و لا یجهل و ان امرء جادله او شاتمه فلیقل انى صائم: كه روزه سپرى است از براى شخص، زیرا یكى از شما اگر روزه گرفت‌سخن زشت نگوید، و كارهاى بیهوده نكند، و اگر كسى با وى مجادله كند یا او را شماتت نماید، او بگوید من روزه هستم، مراد از این حدیث‌شریف نبوى (صلى الله علیه و آله) این است: كه روزه وقایه‌اى است كه نگه مى‌دارد آدمى را از انحرافات و لغزشها، كه به واسطه آن از دشمنانى بزرگ چون شیطان نفس، دشمن درونى، خلاصى مى‌جوید، پس نفس را كنترل مى‌نماید از شهوات نابجا، و شیطان را از خود دور مى‌نماید.
بر این مبنا رسول الله (صلى الله علیه و آله) فرمود: «ان الشیطان لیجرى من ابن آدم مجرى الدم فضیقوا مجاریه بالجوع»، كه شیطان جریان مى‌یابد و نفوذ مى‌كند در فرزندان آدم، مانند جریان خون در بدن پس مجارى
شیطان را در وجود خود به واسطه گرسنگى یعنى روزه تنگ نمائید،
و الحق، كه روزه بدون اثر چه فایده و ثمرى دارد؟ آرى فائده و اثرى ندارد كه آدمى غذاى ناهار خویش را به افطار تاخیر اندازد، و از امساك و اجتناب از یك سرى مبطلات روزه، انواع تهمتها و دروغها و غیبتها و شهوترانى‌ها و هتك حرمت‌خلق الله و حفظ نكردن ناموس خویش از نامحرمان و سوء تربیت فرزندان و سرعت غضب به حادثه كوچكى و ایجاد ضرب و شتم و صدها گناه دیگر مرتكب شود و بگوید من روزه هستم خیر؟ این نوع روزه اثرى و فایده‌اى ندارد، باید روزه قدرت ساختن و اصلاح نفس داشته باشد و روزه این قدرت را دارد، لكن این مائیم ارزش و اهمت او را تشخیص ندادیم، و از این نوع روزه‌هاى بى اثر ثمرى جز گرسنگى و تحمل تشنگى عاید ما نمى‌شود، و چه فایده‌اى است از براى روزه‌دار كه فریضه‌اى اداء كند و كبیره‌اى مرتكب گردد، و با خیانت‌بر بندگان خدا در مال و عرض ایشان تجاوز نماید
خلاصه كنم و این بخش را «فلسفه روزه و حكمت مشروعیت» به سخن مولاى متقیان (علیه السلام) مزین نمایم كه امام علیه السلام در آنجا كه فلسفه پاره‌اى از احكام را تشریح مى‌فرماید: «و الصیام ابتلاء لاخلاص الخلق»
خداوند، روزه را براى
آزمایش اخلاص مردم مقرر و فرض فرموده است، و كسى كه به پیشگاه حضرت حق اخلاص ورزد، تمامى اوصافى كه در فلسفه روزه بیان شده است‌شامل حالش مى‌شود، و روزه كاملا با اخلاص روزه‌دار، در رابطه است.
سایت مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی
