تواضع و موارد آن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: تواضع.
پرسش: تواضع به چه معنی است و در مقابل چه کسانی باید تواضع کرد؟
پاسخ: تواضع به لحاظ معنای لغوی به معنی فروتنی کردن و احترام به دیگری است و صفتی است مخالف صفت
تکبر که باعث شکسته‌نفسی
انسان می‌شود تا خود را از دیگران برتر نبیند.
اسلام، تواضع را از صفات حمیده و سجایای پسندیده شناخته است و متواضع را مورد تکریم و احترام قرار می‌دهد؛ ولی شرایط اساسی تواضع، اطمینان روحی و استقلال روانی متواضع است.
تواضع به لحاظ معنای لغوی به معنی فروتنی کردن و احترام به دیگری است و صفتی است مخالف صفت تکبر که باعث شکسته‌نفسی انسان می‌شود تا خود را از دیگران برتر نبیند.
در این باره به روایتی از امام رضا (علیه‌السّلام) اشاره می‌کنیم:
در روایتی شخصی از
امام رضا (علیه‌السّلام) سؤال می‌کند: تواضع چیست؟ امام رضا در جواب می‌فرماید: تواضع درجات و مراتبی دارد:
الف. آنکه شخص، قدر و منزلت خویش را بداند و با
قلب پاک آن را در موضع و جایگاه مناسب خویش قرار دهد.
ب. با هر کس آن‌گونه تعامل کند که خودش دوست دارد با او رفتار شود.
ج. اگر از شخصی بدی مشاهده کرد، با نیکی آن را جبران کند.
د.
خشم و
غضب خویش را در برخوردها و
حوادث فرو برد.
و. از
گناه مردم بگذرد و بداند که
خداوند نیکوکاران را دوست دارد.
به عنوان تکمیل تعریف تواضع، روایتی را از
امام صادق (علیه‌السّلام) می‌آوریم که چند خصلت دیگر را نیز به عنوان صفات متواضع اضافه می‌کند:
ه. این‌که شخص در جایگاه دون مرتبه خویش بنشیند.
و. این‌که به هر شخص رسید،
سلام کند.
ز. این‌که
جدال و بحث را ترک کند؛ هر چند محق باشد.
ح. و این‌که دوست نداشته باشد بر کار نیکی که انجام داده ستایش شود.
تواضع، جزو صفات اخلاقی، حمیده و پسندیده است. خصلتی است که به فرموده امام صادق (علیه‌السلام) ریشه هر شرف بوده و در پیشگاه
خداوند دارای مرتبه‌ای بس بلند و رفیع است. این صفت نیکو که عامل
سعادت دنیا و آخرت است، اگر زبان داشت، هر آیینه تمام مردم را از فایده‌های بسیار خود خبر می‌داد، که ای مردم! من وجود هر کس باشم، سبب جلب خشنودی خداوند بدو می‌شوم. من علت
رشد انسان در همه امورم و به خاطر من است که عاقبتی خوش در دنیا و آخرت نصیب مردم می‌شود.
تواضع و فروتنی یک حالت عالی و روحی و روانی است که از
برکت معرفت انسان به خداوند، معرفت به خویشتن، به
خلق و به
دنیا به دست می‌آید.
در اهمیت تواضع همین کافی است که
خداوند متعال به پیامبرش می‌فرماید: «
وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ؛ ای رسول من! با تواضع پروبال مرحمت بر تمام پیروان با ایمانت بگستران».
این سفارش به پیامبری است که حق‌تعالی در عظمت
مقام او فرموده است: «
لولاک ما خلقت الافلاک»؛ یعنی اگر به خاطر تو نبود، هرگز
جهان آفرینش را نمی‌آفریدم. ایشان دارای آن‌چنان مقام والای
معنویت است که در
شب معراج به نقطه‌ای می‌رسد که جبرئیل (راهنمای او در این سفر آسمانی) دیگر اجازه عروج ندارد و حضرتش با راهنمایی مستقیم خداوند تا سدرة‌المنتهی (یعنی بالاترین مقام معنوی و عرفانی متصور برای یک انسان) عروج می‌کند.
وقتی
انسان ربا این حقیقت آشنا شود که خداوند خالق هر چیز و ربّ تمام عالم و روزی‌بخش تمام موجودات، حافظ همه هستی، بصیر و خبیر به تمام امور و سمیع تمام اصوات و قادر بر هر چیزی است، بدون
شک در برابر عظمت، هیبت، جلال و
کمال او فروتن شده و از برکت آن تواضع، مطیع، و فرمان‌بر وی خواهید شد و آن‌گاه با ورود به دایره
بندگی به میدان پر منفعت
عبودیت گام نهاده و مجذوب شیدای آن کمال مطلق خواهید شد، که تواضع در برابر حق جز فانی شدن در عظمت، او و خود را ندیدن، در برابر او نیست.
اگر از طریق
آیات الهی دارای معرفت به خداوند، شدیم و خالق خود را شناختیم و به موقعیت خود و جهانی که در آن هستیم واقف گردیدیم و به این نتیجه رسیدیم که تنها راه سعادت و کسب رشد و کمال،
معرفت است، به حالت عالی تواضع دست یافته‌ایم و از پی آن به اجرای دستورات خداوند اقدام می‌کنیم و به تدریج قدرت خطرناک هوای نفس را که بدترین دشمن است، در مملکت وجود خویش به ضعف می‌کشانیم.
مواضعی را
قرآن کریم مورد توجه قرار داده و تواضع را شایسته می‌داند، می‌توان عناوین زیر را نام برد:
«
اِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَاَخْبَتُوا اِلَی رَبِّهِمْ اُولَئِکَ اَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ»؛
«آنها که
ایمان آورده و
عمل صالح انجام دادند و در برابر خداوند خاضع و
تسلیم بودند، آنان ساکنان بهشت‌اند و جاودانه در آن خواهند ماند».
«
وَاخْفِضْ جَنَاحَکَ لِلْمُؤْمِنِینَ»؛
«پر و بال خود را برای
مؤمنین فرو گستر».
«
وَلَا تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِیِّ»؛
«آنها را که در صبح و شام خدا را می‌خوانند (و جز ذات پاک او نظری ندارند) از خود دور مکن».
«
وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ »؛
«بال‌های تواضع خویش را از
محبت و لطف بر آنها بگستران».
«
قَالَ لَهُ مُوسَی هَلْ اَتَّبِعُکَ عَلَی اَنْ تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْدًا»؛
«
موسی بدون (خضر) گفت آیا من از تو پیروی کنم تا آنچه به تو تعلیم داده شده است و مایه
رشد و صلاح است به من بیاموزی»؟!
«
فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ»؛
«در پرتو
رحمت و لطف پروردگار با مردم مهربان شدی».
برای این‌که چگونه باید تواضع کرد؟ مواردی زیادی را می‌توان نام برد که تنها به پاره‌ای از آنها اشاره می‌کنیم:
«
وَلَا تَمْشِ فِی الْاَرْضِ مَرَحًا»؛
«در روی زمین با تکبر راه مرو».
«
فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَیِّنًا»؛
«با او به نرمی سخن بگویید».
«
وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَی الْاَرْضِ هَوْنًا»؛
«بندگان خاص خداوند
رحمان آنهایی هستند که با
آرامش و بی‌تکبر بر زمین]] راه می‌روند».
قال الصادق (علیه‌السلام): اِنَّ مِنَ اَلتَّوَاضُعِ اَنْ یَجْلِسَ اَلرَّجُلُ دُونَ شَرَفِهِ؛
امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرمایند: از مصادیق تواضع این است که انسان در جایی بنشینند که کمتر از شأن اوست.
و روایات زیادی از ائمه
معصومین (علیهم‌السلام) رسیده که می‌فرمایند، اگر انسان برای
خدا و در راه خدا فروتنی و تواضع کند، خداوند به وی مقام
عزت و سربلندی عطا می‌کند.
در تواضع دو نکته مهم، قابل ملاحظه است که همواره باید مورد توجه باشد.
اول آنکه فروتنی و تواضع، از حد خود خارج نشود و به راه زیاده‌روی و افراط نگراید؛ زیرا تواضع بیش از اندازه، تملق و چاپلوسی است که خود از صفات ذمیمه است.
دوم آنکه منشأ روانی تواضع، شرف و فضیلت انسانی و احترام به حقوق دیگران باشد، نه ضعف نفس و زبونی، به عبارت روشن‌تر متواضع کسی است که به
شخصیت خود مطمئن باشد و در ضمیر خویش، هیچ نوع حقارت وخواری احساس ننماید، تنها به احترام وظیفه انسانی و سجیه اخلاقی به مردم احترام کند و نسبت به آنان فروتنی نماید.
امام علی (علیه‌السلام) در ضمن بیان صفات
مردان با ایمان فرموده است: روح
مؤمنین متواضع، محکم‌تر از سنگ خارا است.
مقصود از این تعبیر، بیان مراتب اطمینان نفس و آرامش خاطر آنها است و تمام ارزش اخلاقی تواضع، وابسته به این حالت روحی است.
اما تواضعی که منشأ آن، حقارت‌های درونی و خواری‌های باطنی باشد، تواضعی که از
ترس یا
طمع سرچشمه گرفته باشد، و خلأ تواضعی که ریشه اساسی آن احساس حقارت و پستی متواضع باشد، نه‌تنها باعث تعالی روانی و صفای جان نمی‌شود، بلکه خود باعث ریشه‌دار شدن پستی‌های باطنی و راه تمرین تن به ذلت دادن است، به ویژه در مواردی که فروتنی از حد خود بگذرد و به محیط ناپاک چاپلوسی و تملق وارد شود.
اسلام به حفظ حیثیت و شرف
مسلمین، اهمیت بسیار داده، عزت آنها را در ردیف عزّت خدا و پیغمبر ذکر کرده و آن را بزرگ شمرده است، اسلام پیروان خود را از هر عملی که مایه خواری و ذلت آنان شود، برحذر داشته و صریحاً منع کرده است.«
وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِینَ»؛
«عزت مخصوص خدا و رسول او و
مؤمنان است».
به موجب اخبار رسیده از اولیای گرامی اسلام، حفظ و شرافت و اجتناب از زبونی و ذلت، یکی از مهم‌ترین وظایف قطعی و غیر قابل تخلف مسلمین است.
اسلام، تواضع را از صفات حمیده و سجایای پسندیده شناخته است و متواضع را مورد تکریم و احترام قرار می‌دهد؛ ولی شرایط اساسی تواضع، اطمینان روحی و استقلال روانی متواضع است.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تواضع و موارد آن»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۱۲/۱۸.
