تجسم عمل
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: تجسم اعمال.
پرسش: در آیه ۳۰ سوره مبارکه آل‌عمران آمده: انسان اعمال خویش را در
قیامت به چشم خویش می‌بیند، کیفیتش چه‌گونه است؟
پاسخ: در قیامت نه‌تنها انسان نتیجه کارهای خوب و بد خود را که همان بهشت و جهنم است، می‌بیند، بلکه خودِ عمل را ـ چه خوب و چه بد ـ خواهد دید. براساس آیه ۳۰ سوره آل‌عمران، همه افراد بدون استثنا هر عملی را انجام داده‌اند، از نیک و بد در آن روز خواهند یافت با این تفاوت که از مشاهده اعمال نیک خوشحال می‌شوند و از مشاهده اعمال بد آن‌چنان وحشت می‌کنند که آرزو می‌نمایند از آنها فاصله بگیرند و این همان تجسم عمل است.
در باب تجسم اعمال آیات دیگری نیز در
قرآن کریم وجود دارد، که با توجه به آنها مفسران نظریاتی را بیان کرده‌اند:
خود اعمال در آخرت دیده نمی‌شوند؛ بلکه نتیجه اعمال به‌صورت
پاداش و کیفر دیده می‌شود.
به عبارت دیگر، هر کرداری که
انسان انجام می‌دهد، خواه خوب باشد و بد، یک صورت دنیوی دارد که ما آن را مشاهده می‌کنیم، و یک صورت اخروی دارد که هم‌اکنون در دل و نهاد
عمل نهفته است، و روز رستاخیز پس از تحولات و تطوراتی که در آن رخ می‌دهد، شکل کنونی و دنیوی خود را از دست داده، و با واقعیت اخروی خود جلوه می‌کند، و باعث فرح و لذت عامل یا آزار وی می‌گردد.
بنابراین
اعمال نیک این زندگانی در روز رستاخیز تغییر شکل داده، و به‌صورت باغ و چمن و سوسن و حوریان زیبااندام و کاخ‌های مجلل در خواهد آمد؛ چنان‌که اعمال بد، قیافه دنیوی خود را دگرگون کرده، و به‌صورت
آتش و زنجیر و انواع
عذاب نمودار خواهند شد و برای اثبات این نظریه به چند
آیه استناد کرده‌اند:
ـــ «
إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ الْکِتابِ وَ یَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَناً قَلِیلاً أُولئِکَ ما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ إِلاَّ النَّارَ...»؛
کسانی که به خاطر به دست آوردن مالی اندک،
آیات الهی را کتمان می‌کنند، چیزی جز
آتش در شکم خود جای نمی‌دهند.
ـــ «
إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامی ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً»؛
آنان که از روی ستم
اموال یتیمان را می‌خورند، در حقیقت آتش می‌خورند و در آینده وارد
دوزخ خواهند شد.
صریح این دو آیه این است که آن‌چه را افرادی از راه کتمان حقایق الهی یا از راه ستم بر
یتیمان به دست آورند، در حقیقت آتش را در درون خود جای می‌دهند، شکی نیست که صورت ظاهری و دنیوی
اموال یادشده آتش نبوده، بلکه به‌صورت انواع لذت‌های دنیوی نمودار می‌باشند.
این آیات و دیگر آیات و
روایات، هیچ دلالتی بر نظریه اول ندارد؛ بلکه مفسران بزرگ همین آیات را دلیل بر
تجسم اعمال دانسته‌اند. چنان‌چه در
تفسیر ذیل آیه ۱۷۴ بقره
و ۱۰ نساء
به‌صراحت آورده است که این دو آیه بر تجسم در آخرت دلالت دارد.
علامه طباطبایی نیز می‌نویسد: در آیه شریفه (۱۷۴ بقره) دلالتی است بر تجسم اعمال و تحقق نتایج آن و در آیه ۱۰ نساء نیز می‌فرماید: و این آیه از آیاتی است که بر تجسم اعمال دلالت می‌کند.
در قیامت نه‌تنها انسان نتیجه کارهای خوب و بد خود را که همان بهشت و جهنم است، می‌بیند، بلکه خودِ عمل را ـ چه خوب و چه بد ـ خواهد دید؛ و برای اثبات این نظریه به آیاتی از
قرآن تمسک کرده‌اند:
روزی که هر کسی آن‌چه را از کار نیک انجام داده، حاضر می‌بیند و دوست می‌دارد، میان او و آن‌چه از اعمال بد انجام داده، فاصله زمانی ایجاد باشد.
این آیه اشاره به حضور اعمال نیک و بد در روز رستاخیز است. و می‌گوید: همة افراد بدون استثنا هر عملی را انجام داده‌اند، از نیک و بد در آن روز خواهند یافت با این تفاوت که از مشاهده اعمال نیک خوشحال می‌شوند و از مشاهده اعمال بد آن‌چنان وحشت می‌کنند که آرزو می‌نمایند از آنها فاصله بگیرند و این همان تجسم عمل است.
«
یا بُنَیَّ إِنَّها إِنْ تَکُ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَکُنْ فِی صَخْرَةٍ أَوْ فِی السَّماواتِ أَوْ فِی الْأَرْضِ یَأْتِ بِهَا اللَّهُ»؛
فرزندم! ( هر کاری که از انسان سرزند) هر‌چند به اندازة سنگینی خردلی در میان صخره‌ها و یا
آسمان‌ها و
زمین باشد،
خداوند آن را در روز رستاخیز می‌آورد.
ظاهر این آیه نیز این است که
روز قیامت خداوند خود عمل انسان را می‌آورد، و آن را ملاک
پاداش و یا کیفر قرار می‌دهد (تا هیچ عذر و بهانه و انکاری برای احدی از انسان‌ها باقی نماند).
«
فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ»؛
هر کسی به اندازه سنگینی ذره‌ای کار نیک انجام دهد، آن را می‌بیند و هر کسی به اندازة سنگینی ذره‌ای کار بد انجام دهد، آن را می بیند.
منظور از دیدن، دیدن خود
عمل است. و اگر گفته شود: مقصود از دیدن، این است که پاداش و کیفر را می‌بیند، آیه را برخلاف ظاهر آن حمل کرده‌اند.
روایتی از
امیر المؤمنین علیه‌السلام نیز در این باره وجود دارد که فرمودند:
هر کسی از
مؤمنان در این
دنیا به اندازه سنگینی ذره‌ای کار نیک انجام دهد، آن را می‌یابد، و هرکدام از
مؤمنین در این دنیا به اندازه سنگینی ذره‌ای کار شر انجام داده باشد، آن را می‌یابد.
شاید سؤال شود که چرا
حضرت علی علیه‌السلام در این
روایت از
مؤمنین سخن گفت، و از همة مردم سخن نگفت؟ جواب آن این است که غیر مؤمنین از
کفار و
منافقین هیچ عمل نیکی در پروندة آنها نیست، ولو هزاران
حج و ... به‌جا آورده باشند.
اما در مقابل این نظریات و آیات و روایات که گذشت، عده‌ای نیز منکر تجسم اعمال در قیامت شدند؛ همانند
طبرسی (ره) که در [[تفسیر مجمع البیان|تفسیر
مجمع البیان]] می‌نویسد:
عمل از جنس «عرض» است نه «جوهر» (یعنی خواص
ماده را ندارد). و دیگر این‌که عمل بعد از وجودش محو و نابود می‌شود؛ لذا آثاری از سخنان و گفته‌ها و اعمال گذشته ما دیده نمی‌شود، مگر اعمالی که تغییری در بعضی از مواد موجود گذارده؛ مثلاً سنگ و چوب و آجری را به شکل خانه‌ای درآورده که آن هم
تجسم عمل نیست؛ بلکه دگرگونی‌های ناشی از عمل است.
اما پاسخ این نظریه:
نخست این‌که امروز ثابت شده هیچ‌چیز در جهان از میان نمی‌رود؛ حتی
اعمال ما که به‌صورت انرژی‌های مختلفی ظاهر می‌گردد، اگر ما
سخن می‌گوییم صدای ما به‌صورت امواج خاص صوتی در فضای اطراف پخش می‌شود و به ملکول‌های مواج هوا و دیوارهای اطراف و بدن ما اصابت کرده و تبدیل به انرژی دیگر می‌شوند، آن انرژی نیز ممکن است چندین بار تغییر شکل دهد؛ ولی به‌هر‌حال نابود نمی‌گردد.
۱.
پیام قرآن، ناصر مکارم شیرازی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ششم، ۱۳۸۳ ه ش، ج۶.
۲.
تفسیر القرآن الکریم، مصطفی خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام، اول، ۱۴۱۸ ه ق، ج ۵، ص ۸۴ به بعد.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تجسم عمل»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۲/۱۲.
