• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

بهلول

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


کلیدواژه: بهلول، مجنون، امام صادق (علیه‌السلام)، امام موسی کاظم (علیه‌السلام)، ‌هارون الرشید.

پرسش: بهلول زمان‌ هارون الرشید که بود؟

پاسخ: نام کامل بهلول، بهلول بن عمرو الصّیرفیّ، ابووهیب المجنون است. مشهورترین سخنی که امروزه گفته می‌شود، آن است که دیوانه‌نمایی او به توصیه امام کاظم (علیه‌السلام) بود تا جانش حفظ شده و از آزار خلیفه عباسی رهایی یابد.


اشخاص متعددی با اسم بُهْلُول‌، در جهان اسلام بوده‌اند؛
[۱] آملی، محمد پرتوی، ریشه‌های تاریخی امثال و حکم، ص۴۰۱، گیلان، کتاب‌خانه سنایی، ۱۳۷۰ ش.
ولی بهلول معروف، همان شخصی است که در زمان‌ هارون الرشید می‌زیسته
[۲] ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی‌، المنتظم، ‌ ج‌۹، ص۲۰۲، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.    
[۳] زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج‌۲، ص۷۷، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ هشتم، ۱۹۸۹م.
و از اصحاب امام جعفر صادق (علیه‌السلام) به شمار آمده
[۴] آقا بزرگ تهرانی‌، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج‌۸، ص۶۲، قم، اسماعیلیان‌، ۱۴۰۸ق.    
و به روایتی، عموزاده‌ هارون الرشید بوده است.
[۵] مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، ص۶۳۷، تهران، امیرکبیر، چاپ سوم، ۱۳۶۴ش.


نام کامل بهلول، بهلول بن عمرو الصّیرفیّ، ابووهیب المجنون است.
[۶] خطیب بغدادی، ابوبکر احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج۲۱، ص۶۵، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.    
[۷] زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج‌۲، ص۷۷، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ هشتم، ۱۹۸۹م.

به نظر می‌رسد او همان بهلول بن محمد الصیرفی‌ باشد که شیخ طوسی او ‌را از اصحاب امام صادق (علیه‌السلام) می‌شمرد.
[۸] طوسی، محمد بن حسن‌، الابواب (رجال الطوسی)، ص۱۷۳، قم، مؤسسة النشر الاسلامی‌، چاپ سوم‌، ۱۳۷۳ق.    
[۹] آقا بزرگ تهرانی‌، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج‌۸، ص۶۲، قم، اسماعیلیان‌، ۱۴۰۸ق.    


بهلول را بهلول مجنون لقب داده‌اند.
[۱۰] خطیب بغدادی، ابوبکر احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج۲۱، ص۶۵، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.    
[۱۱] الکتبی، محمد بن شاکر، فوات الوفیات، ج۱، ص۲۲۸، بیروت، دار صادر، چاپ اول، ۱۹۷۳ – ۱۹۷۴م.    


در باب ویژگی جنون و دیوانه‌نمایی بهلول و انگیزه‌اش، گفته‌ها گوناگون است؛ مشهورترین سخنی که امروزه گفته می‌شود، آن است که دیوانه‌نمایی او به توصیه امام موسای کاظم (علیه‌السلام) بود تا جانش حفظ شده و از آزار خلیفه عباسی رهایی یابد و گریزگاهی باشد تا در مقامی (مانند قاضی القضاتی بغداد) قرار نگیرد که ناگزیر از تأیید فتوای قتل امام (علیه‌السلام) یا به طور کلی، قضاوت به خواست ظالمان شود.به این ترتیب، جنون بهلول، نوعی تقیه بوده است.
[۱۲] امین عاملی‌، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ج‌۳، ص۶۱۷، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات‌، ۱۴۰۶ق.    
[۱۳] شبستری‌، عبدالحسین، الفائق فی رواة و اصحاب الامام الصادق (علیه‌السلام) ‌، ج‌۱، ص۲۵۷، قم، جامعه مدرسین‌، چاپ اوّل‌، ۱۴۱۸ق.    
اگر چنین نقلی را بپذیریم، پس بهلول در زمان امامت امام کاظم (علیه‌السلام) نیز حضور داشته است.

در متون عرفانی، جنون بهلول و نظایر او (عُقلاء المَجانین) به سبب غلبه ایمان و عشق الهی، اموری بی‌اراده است که ارتباط آنان را با مردمان، دشوار و گاه ناممکن می‌کند و سخنان آنان را دیوانه‌وار می‌نمایانَد؛
[۱۴] بقلی شیرازی‌، روزبهان، تفسیر عرائس البیان فی حقائق القرآن، ج‌۱، ص۲۵۰، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول‌، ۲۰۰۸م.
[۱۵] ابن عربی‌، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج‌۲، ص۵۲۲، بیروت، دار صادر، چاپ اول‌، بی‌تا.
[۱۶] الحکیم‌، سعاد، ابداع الکتابة و کتابة الابداع، ص۱۵۷، بیروت، دار البراق‌، چاپ اول‌، ۱۴۲۴ق.
چراکه صفت بهلولی، در زبان عربی، جلوه‌ای از واردات غیبی بر قلب عارف است.
[۱۷] شوشتری، قاضی نورالله، مجالس المؤمنین، ص۱۴، تهران، کتاب‌فروشی اسلامیه، ۱۳۶۵ش.


درباره شخصیت علمی و معنوی او چنین گفته‌اند:

۶.۱ - دیدگاه صفدی

صلاح‌الدین صفدی (م ۷۶۴ق): «کان من عقلاء المجانین وسوس لَهُ کَلام ملیح و نوادر و اشعار»؛ «بهلول از عقلای مجنون و مردی شیرین‌زبان بود. او دارای سخنان نادر و اشعار بوده است».
[۱۸] صفدی، صلاح الدین خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۱۰، ص۱۹۴، بیروت، دار احیاء التراث، ۱۴۲۰ق.    


۶.۲ - دیدگاه شوشتری

قاضی نورالله شوشتری (م ۱۰۱۹ق): «بهلول، از افاضل عُقلای زمان‌هارون بود که به مصلحتی، خود را به دیوانگی زده است. مَولِد او شهر کوفه و اسم اصلی او، وَهب بن عَمرو است».
[۱۹] شوشتری، قاضی نورالله، مجالس المؤمنین، ص۱۴، تهران، کتاب‌فروشی اسلامیه، ۱۳۶۵ش.


با وجود این، ‌در منابع تراجم و طبقات معتبر، داستان‌های کمی از او نقل شده است؛ ازاین‌رو می‌توان گفت: بسیاری از داستان‌هایی که در مورد بهلول و ارتباط برخی از آنها با ائمه اطهار (علیهم‌السلام) نقل می‌شود، مستند تاریخی معتبر یا قابل اطمینانی ندارد.
مانند داستانی که در «الصواعق المحرقه» نقل شده است و معلوم نیست این کودک، امام حسن عسکری (علیه‌السلام) بوده یا نه؛ چون هیتمی در الصواعق المحرقه به گفته ابن خلکان استناد می‌کند که این کودک، امام حسن عسکری (علیه‌السلام) بوده است؛ داستان چنین است:

۷.۱ - بیان داستان

روزی بهلول به امام عسکری (علیه‌السلام) که کودکی بود، برخورد و دید کودکان به بازی مشغول‌اند و ایشان گریه می‌کند. پنداشت برای آنچه در دست کودکان است، ناراحت است؛ لذا گفت: می‌خواهی برایت چیزی بخرم که با آن بازی کنی؟
فرمود: «ای بی‌خِرد! ما برای بازی آفریده نشده‌ایم».
بهلول گفت: پس برای چه آفریده شده‌ایم؟
فرمود: «برای دانش و پرستش».
بهلول گفت: این را از کجا دانستی؟
فرمود: «از این فرموده خدای عزّ و جلّ که: «آیا پنداشته‌اید که ما شما را بیهوده آفریده‌ایم و به سوی ما باز نمی‌گردید؟»
[۲۰] مؤمنون/سوره۲۳، آیه۱۱۵.    
[۲۱] هیتمی، احمد بن محمد، الصواعق المحرقة، ج۲، ص۵۹۹ – ۶۰۰، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.


ولی این‌که بهلول تا زمان متوکل عباسی زنده بوده، محل شک و تردید است و نمی‌توان تنها به داستان فوق اعتنا کرد؛
[۲۲] امین عاملی‌، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ج‌۳، ص۶۱۷، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات‌، ۱۴۰۶ق.    
زیرا بنا بر نقل‌ها، بهلول در سال ۱۹۰ق، درگذشت و قبرش در بغداد هست.
[۲۳] الکتبی، محمد بن شاکر، فوات الوفیات، ج۱، ص۲۲۹، بیروت، دار صادر، چاپ اول، ۱۹۷۳ – ۱۹۷۴م.    
[۲۴] صفدی، صلاح الدین خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۱۰، ص۱۹۴، بیروت، دار احیاء التراث، ۱۴۲۰ق.    
[۲۵] امین عاملی‌، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ج‌۳، ص۶۱۷، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات‌، ۱۴۰۶ق.    


۱. ↑ آملی، محمد پرتوی، ریشه‌های تاریخی امثال و حکم، ص۴۰۱، گیلان، کتاب‌خانه سنایی، ۱۳۷۰ ش.
۲. ↑ ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی‌، المنتظم، ‌ ج‌۹، ص۲۰۲، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.    
۳. ↑ زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج‌۲، ص۷۷، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ هشتم، ۱۹۸۹م.
۴. ↑ آقا بزرگ تهرانی‌، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج‌۸، ص۶۲، قم، اسماعیلیان‌، ۱۴۰۸ق.    
۵. ↑ مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، ص۶۳۷، تهران، امیرکبیر، چاپ سوم، ۱۳۶۴ش.
۶. ↑ خطیب بغدادی، ابوبکر احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج۲۱، ص۶۵، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.    
۷. ↑ زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج‌۲، ص۷۷، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ هشتم، ۱۹۸۹م.
۸. ↑ طوسی، محمد بن حسن‌، الابواب (رجال الطوسی)، ص۱۷۳، قم، مؤسسة النشر الاسلامی‌، چاپ سوم‌، ۱۳۷۳ق.    
۹. ↑ آقا بزرگ تهرانی‌، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج‌۸، ص۶۲، قم، اسماعیلیان‌، ۱۴۰۸ق.    
۱۰. ↑ خطیب بغدادی، ابوبکر احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج۲۱، ص۶۵، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.    
۱۱. ↑ الکتبی، محمد بن شاکر، فوات الوفیات، ج۱، ص۲۲۸، بیروت، دار صادر، چاپ اول، ۱۹۷۳ – ۱۹۷۴م.    
۱۲. ↑ امین عاملی‌، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ج‌۳، ص۶۱۷، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات‌، ۱۴۰۶ق.    
۱۳. ↑ شبستری‌، عبدالحسین، الفائق فی رواة و اصحاب الامام الصادق (علیه‌السلام) ‌، ج‌۱، ص۲۵۷، قم، جامعه مدرسین‌، چاپ اوّل‌، ۱۴۱۸ق.    
۱۴. ↑ بقلی شیرازی‌، روزبهان، تفسیر عرائس البیان فی حقائق القرآن، ج‌۱، ص۲۵۰، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول‌، ۲۰۰۸م.
۱۵. ↑ ابن عربی‌، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج‌۲، ص۵۲۲، بیروت، دار صادر، چاپ اول‌، بی‌تا.
۱۶. ↑ الحکیم‌، سعاد، ابداع الکتابة و کتابة الابداع، ص۱۵۷، بیروت، دار البراق‌، چاپ اول‌، ۱۴۲۴ق.
۱۷. ↑ شوشتری، قاضی نورالله، مجالس المؤمنین، ص۱۴، تهران، کتاب‌فروشی اسلامیه، ۱۳۶۵ش.
۱۸. ↑ صفدی، صلاح الدین خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۱۰، ص۱۹۴، بیروت، دار احیاء التراث، ۱۴۲۰ق.    
۱۹. ↑ شوشتری، قاضی نورالله، مجالس المؤمنین، ص۱۴، تهران، کتاب‌فروشی اسلامیه، ۱۳۶۵ش.
۲۰. ↑ مؤمنون/سوره۲۳، آیه۱۱۵.    
۲۱. ↑ هیتمی، احمد بن محمد، الصواعق المحرقة، ج۲، ص۵۹۹ – ۶۰۰، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
۲۲. ↑ امین عاملی‌، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ج‌۳، ص۶۱۷، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات‌، ۱۴۰۶ق.    
۲۳. ↑ الکتبی، محمد بن شاکر، فوات الوفیات، ج۱، ص۲۲۹، بیروت، دار صادر، چاپ اول، ۱۹۷۳ – ۱۹۷۴م.    
۲۴. ↑ صفدی، صلاح الدین خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۱۰، ص۱۹۴، بیروت، دار احیاء التراث، ۱۴۲۰ق.    
۲۵. ↑ امین عاملی‌، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ج‌۳، ص۶۱۷، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات‌، ۱۴۰۶ق.    


پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «بهلول»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۶/۱۹.    



جعبه ابزار