بدگمانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: بدگمانی،
شک،
بدبینی،
حسن ظن، گمان بد.
پرسش: دلایل بدگمانی چیست؟ و راههای درمان آن چیست؟
پاسخ: بدگمانی به معنای
سوء ظن، بدخیالی، خیال واندیشه بد داشتن درباره کسی است.به عبارت دیگر، بدگمانی آن است که انسان، درباره رفتار و گفتار دیگران، افکار و خیالهای ناروا کند و به آن ترتیب اثر دهد و آن خیال را، به صورت یک واقعیت ببیند.
قلمرو بدگمانی عبارت است از: بدگمانی به خدا، بدگمانی به مردم، بدگمانی به خود. دو قسم اول از جمله اوصاف رذیله و گناهان بزرگ محسوب میشود و در اسلام از آن نکوهش شده است.
اسباب بدگمانی در مظنون عبارت است از: قرار گرفتن در
مواضع تهمت، همنشینی با افراد بد و شرور. و در فرد بدگمان عبارت است از: ضعف و ناهنجاری درونی، شتابزدگی، بیایمانی.
از دیدگاه
اسلام روابط اجتماعی انسانها در مرحله اندیشه، بر اصول «
خیرخواهی»، «
محبّت و
مودت»، «
حسن ظنّ» و مانند آن مبتنی است؛ بدین معنا که مسلمان باید صفحه اندیشه و نیت خود را نسبت به برادران و خواهران دینی خود نیکو و زیبا سازد؛ اندیشه خیر خواهی، نصیحت، دوستی و
سعادت آنها را در سر داشته و از نقشه کشی و
توطئه چینی بر ضرر آنان بپرهیزد.
آنچه در سؤال مطرح شده، در آموزههای دینی به بدگمانی تعبیر شده است که این مسئله را در چند بخش مورد بررسی قرار میدهیم:
بدگمانی در لغت به معنای سوءظن، بدخیالی، خیال و اندیشه بد کردن درباره دیگران آمده است. به عبارت دیگر، بدگمانی، آن است که انسان، درباره رفتار و گفتار دیگران، افکار و خیال های ناروا داشته و به آن ترتیب اثر دهد و آن خیال را به صورت یک واقعیت ببیند. به عنوان مثال، مردی را در حال گفت و گو با زنی دیده و به ذهنش خطور کند که این دو با هم
رابطه نامشروع دارند، گفت و گوی آنها، عاشقانه است و در عمل، با آن شخص، معامله یک انسان بدکار، بدعمل و بدچشم بکند و از او سلب اطمینان نماید. به چنین حالتی بدگمانی و به آن که درباره دیگران این گونه اندیشه بد دارد، بدخواه، بدگمان و بداندیش گویند.
بدگمانی انواعی دارد:
بدگمانی نسبت به خدا، همان حالت یأس و نومیدی از رحمت واسعه الاهی است، که از گناهان بسیار بزرگ، محسوب میشود.
پیامبر اکرم (صلیاللهعلیهوآله) میفرماید: بزرگترین
گناهان کبیره،
بدگمانی به خدا است.
انسان باید از
عذاب الاهی، بیمناک باشد، ولی نباید از
رحمت خدا، مأیوس شود، او باید به وظایف خود، عمل کند،
خلوص نیت داشته باشد، از گناهانش بترسد، و در عین حال به عفو و بخشش پروردگار امیدوار باشد.
امام رضا (علیهالسلام) میفرماید: گمان خودت را، به خدا خوب کن؛ زیرا خداوند میفرماید: من نزد گمان بنده مؤمن نسبت به خودم هستم، اگر گمان خوب به من داشت، به او نیکی میکنم و اگر گمان بد داشت، با او به بدی رفتار خواهم نمود.
بدگمانی نسبت به مردم آن است که انسان نسبت به افراد جامعه بدون آن که واقعاً کار ناشایستی انجام داده باشند، فکر و خیال بد کند و به آن ترتیب اثر دهد. این نوع بدگمانی، همانند نوع اوّل (بدگمانی به خداوند) از صفات زشت و از جمله گناهان محسوب میشود.
امام علی (علیهالسلام) میفرماید: بدگمانی به (انسان) نیکوکار، بدترین گناه و زشتترین ستم است.
بدگمانی نسبت به خود، آن است که انسان همواره خود را در برابر انجام
حقوق خدا و بندگانش مقصّر ببیند. این نوع از بدگمانی، بر خلاف قسم اول و دوم، نه تنها گناه نیست، بلکه از اوصاف برجسته و از مزایای مؤمنان خالص است؛ زیرا موجب کوشش بیشتر در راه اطاعت و
عبادت خدا میشود و انسان را از
غرور و
غفلت حفظ میکند.
امام علی (علیهالسلام) میفرماید: ای بندگان خدا! بدانید که مؤمن، صبح را به شام و شب را به صبح نمیرساند، مگر آن که به نفس خود، بدگمان است و پیوسته از او
عیبجویی میکند و توقع کار افزون از او دارد.
بدگمانی، یکی از بیماری های خطرناک اخلاقی است. کسی که غبار بدگمانی، آیینه دلش را پوشانده، دیگران را در آن زیبا نمیبیند و از درک واقعیتها، ناتوان خواهد ماند. اسلام، پیروان خود را از این صفت زشت بر حذر داشته است.
قرآن کریم در این باره میفرماید: ای کسانی که ایمان آوردهاید! از بسیاری از گمان ها بپرهیزید؛ زیرا برخی از گمان ها، گناه است.
همچنین در جای دیگر میفرماید: چیزی را که به آن علم نداری (از روی ظن و گمان) ترتیب اثر مده که گوش و چشم و دل، همگی باز خواست میشوند.
پیامبر اکرم (
صلیاللهعلیهوآله) میفرماید: همانا خداوند، تجاوز به خون، مال را
حرام شمرده و گمان بد بردن به
مسلمان را اجازه نمیدهد.
علی (علیهالسلام) میفرماید: بدگمانی را نسبت به یکدیگر، دور بریزید؛ زیرا خداوند بزرگ، از آن نهی فرموده است.
حضرتش در جای دیگر فرمود: بدگمانی به کسی که خیانت نمیکند، از دنائت و پستی مرتبه است.
چه کارهایی موجب بدگمانی دیگران میشود؟ به عبارت دیگر، اسباب بدگمانی، نسبت به دیگران چیست؟
در پاسخ این پرسش باید گفت: اسباب بدگمانی دو گونه است؛ گاهی در مورد شخص گمان برنده و گاه در باره کسی که گمان بد نسبت به او میرود.
اما آنچه سبب بد گمانی برای فرد میشود عبارت است از:
ابتلای انسان بدگمان به ضعف و ناهنجاری خاص، او را به گمانه زنی درباره دیگران وا میدارد.
در این باره علی (علیهالسلام) میفرماید: انسان شرور، به دیگران گمان خیر نمیبرد؛ چون آنان را نیز با سرشت خویش میسنجد.
بی ایمانی یا
ضعف ایمان نیز سبب بدگمانی میشود، چنان که علی (علیهالسلام) میفرماید: بدگمان دین ندارد.
همچنین میفرماید: ایمان با بدگمانی همراه نیست.
پستی درونی و دوری از اخلاق زیبا و شخصیت انسانی از اسباب
سوء ظن است، همان امام میفرماید: بدگمانی به کسی که
خیانت نمیورزد، از پستی است.
اما مسائلی که در طرف مقابل، (مظنون) سبب بدگمانی مردم را فراهم میسازد عبارت است از:
گاهی بعضی از افراد خود را در معرض گمان بد مردم قرار میدهند؛ یعنی کارهایی میکنند که هر کسی مشاهده کند، درباره آنان گمان بد میکند. این کارها از نظر اسلام، مجاز نیست؛ زیرا در چنین صورتی، انسان با اراده خود، گمان بد دیگران را متوجه خود ساخته و مقدمات آن را فراهم نموده است.
امام علی (علیهالسلام) میفرماید: هر کس به جاهای بد، وارد شود، متهم میشود. کسی که خود را در معرض تهمت قرار دهد، پس ملامت نکند کسی را که به او گمان بد برده است.
روایت شده است که روزی
رسول خدا (صلیاللهعلیهوآله) با همسر خود، صفیه، دختر «حی بن اخطب» مشغول حرف زدن بود، مردی از انصار از آن جا عبور میکرد. رسول خدا (
صلیاللهعلیهوآله) او را صدا زد و فرمود: ای فلانی! این زن، همسرم صفیه است (یعنی مبادا گمان بد به ذهنت خطور کند)
مرد انصاری گفت: ای رسول خدا! مگر ما جز گمان خوب، تصور دیگری نسبت به شما میتوانیم داشته باشیم؟ حضرت فرمود:
شیطان ، همانند خون در بدن فرزند آدم جریان دارد و من ترسیدم بر تو وارد شود (یعنی نسبت به من سوء ظن پیدا کنی)
به طور معمول، انسانهای بدکردار و شرور، نسبت به صالحان و درستکاران ساکت نیستند، بلکه میکوشند از آنان عیب جویی کنند و اگر ضعف کوچکی در آنان بیابند آن را بزرگ کنند و اگر نقطه ضعفی ندیدند برایشان بتراشند.
همنشینی با چنین افرادی سبب میشود انسان به افراد شایسته بدبین شود و رفتار و تفکرات آنان واژگونه تفسیر و تحلیل گردد و کار نیک آنان زشت جلوه کند.
امیر مؤمنان (علیهالسلام) میفرماید: همنشینی با افراد بد، بدگمانی به خوبان را در پی دارد.
بدبینی، پیامدهای نامطلوبی در زندگی فردی و اجتماعی انسان دارد که برخی در زیر میآید:
آثار فردی بدگمانی به قرار زیر است:
زندگی اجتماعی بر اساس انس و الفت میان انسانها و اعتماد متقابل است، اگر انسانها به یکدیگر بدگمان شوند، اعتماد متقابل خدشه دار میشود و انس و الفت به تنفر و دیگر گریزی مبدل میشود و فرد بدگمان از دیگران میگریزد، فاصله میگیرد و تنها میشود.
علی (علیهالسلام) فرمود: هر کس، گمان خود را، نیکو نسازد، از هر کسی میترسد.
بدگمانی به دیگران و ترتیب اثر دادن به آن، عبادت انسان را فاسد میکند و کولهباری از گناه برای انسان به ارمغان میآورد. علی (علیهالسلام) میفرماید: از بدگمانی بپرهیز؛ زیرا بدگمانی،
عبادت را فاسد و
گناه را بزرگ میکند.
توضیح مطلب این که وقتی انسان به دیگران بدگمان شد، در مورد آنان قضاوت نادرست میکند و به بدگویی و
غیبت آنان میپردازد و خود را نیز برتر از دیگران میپندارد. در نتیجه، این
بدگویی و غیبت و
خودبرتربینی، از سویی موجب پوچی و فساد عباداتش میشود و از سوی دیگر خود این صفات و اعمال رذیله در کنار گناه بدگمانی قرار گرفته و بار گناه انسان بدگمان را سنگینتر میسازد.
بدگمانی یکی از بیماریهای خطرناک روحی است و شخص بدبین و بدگمان، همواره عذاب میکشد و آیینه دلش بر اثر افکار و خیالهای باطل تیره شده و از این رهگذر سلامت خود را نیز با گذشت زمان از دست میدهد و به واسطه یأس و ناامیدی ناشی از سوء ظن، خود را به هلاکت میرساند.
حضرت علی (علیهالسلام) میفرماید: بدگمانی، صاحبش را هلاک و دوری کننده از آن را رستگار میگرداند.
آثار اجتماعی بدگمانی به قرار زیر است:
بدگمانی، روح اعتماد جمعی را خدشهدار کرده و امنیت اجتماعی را از بین میبرد، به گونهای که هیچ کس به دیگری اعتماد و اطمینان نمیکند. افراد با دیده خیانتکار به هم مینگرند و از هم دیگر میگریزند.
امیر مؤمنان علی (علیهالسلام) فرمود: بدترین مردم، کسی است که به سبب بدگمانیاش، به مردم اعتماد نمیکند و کسی هم به سبب بدی کردارش به او اعتماد نمیکند.
از جمله آثار بدگمانی این است که کارهای شایسته به فساد کشانده شود؛ زیرا بدگمانی، بیاعتمادی پدید میآورد و بیاعتمادی، واکنشهای منفی را در دیگران برمیانگیزد و به جای انجام کارها از روی دلسوزی و علاقه، آنان را به برخوردهای تصنّعی (برای جلب اعتماد) یا به کارشکنی، مشکلتراشی و پیچیده ساختن انجام کارها وادار میسازد. به عبارت دیگر؛ بدگمانی، انسانهای قابل اعتماد و درستکار را به استفاده از روشهای نادرست میکشاند.
حضرت علی (علیهالسلام) در این باره فرمود: بدگمانی، کارها را تباه میکند و انسان را به بدی۲ها میکشاند.
بدگمانی نسبت به دوستان، سبب تیرگی روابط شده، دوستی و صمیمیت را در معرض زوال و نیستی قرار میدهد.
علی (علیهالسلام) میفرماید: بد گمانی بر دل هر کس چیره شود، بین او و دوستش دیگر صلح و صفایی باقی نمیگذارد.
برای بر طرف شدن بدگمانی، راههایی وجود دارد که به شرح آن میپردازیم:
بدگمانی از افراد آلوده، شرور و بد طینت سر میزند؛ یعنی افراد فاسد و آلوده، دیگران را با خود، مقایسه میکنند و انعکاس رذایل خویش را در آنان میبینند، از این رو، همه را مثل خود و دارای خصلت خود دانسته، چنین میپندارد که همه مثل او هستند. شخص بدگمان برای مبارزه با این حالت قبل از هر چیز باید به اصلاح عیب های خود بپردازد، تا اگر دیگران را با خود مقایسه میکند، به بدگمانی دچار نشود. از طرف دیگر، توجه داشته باشد که نباید دیگران را همانند خود فرض کند؛ زیرا چه بسا آنها روحیههای بهتر و عالیتری داشته باشند. از این رو، سزاوار نیست که بدیهای خود را ملاک قرار داده و نسبت به برادران دینی خیال ناروا داشته باشد. پس یکی از راههای مبارزه با
سوء ظن، اصلاح عیبهای خود است.
حضرت علی (علیهالسلام) فرمود: خوشا به حال کسی که زشتی و بدی خودش، او را از زشتیهای مردم منصرف کند.
قاعده کلّی درباره افراد
مسلمان این است فرد مسلمان ظاهر الصلاح، اندیشه بد ندارد و کار زشت انجام نمیدهد و به بی راهه نمیرود و به حکم اسلام از بسیاری رذایل و کارهای زشت پاک است. از این رو، مسلمانان کارهایی که از یکدیگر مشاهده میکنند، تا آن جا که ممکن است و توجیه قابل قبولی دارد باید آن را حمل بر صحت کنند و از حمل کردن اعمال و گفتار یکدیگر بر بدی بپرهیزند. این کار یکی دیگر از راههای مبارزه با بدگمانی است.
علی (علیهالسلام) میفرماید: کار برادر (دینی) خود را به بهترین وجه آن قرار بده؛ تا این که کاری کند که راه توجیه را بر تو ببندد و هیچ گاه به سخنی که از (دهان) برادرت بیرون میآید، گمان بد مبر در صورتی که برای آن سخن، تفسیر نیکویی مییابی.
یکی از راههای مبارزه با بدگمانی این است که اگر انسان درباره برادران مسلمان خود چیزی شنید فوراً قضاوت نکند و ترتیب اثر ندهد، بلکه صبر کند تا آن خبر برای او تأیید و یا تکذیب شود. در صورتی که به طور اطمینان آوری تأیید شد، آن گاه ترتیب اثر دهد.
پیامبر اکرم (
صلیاللهعلیهوآله) فرمود: هر گاه گمان «بد» بردی، (آن را مطلبی ثابت و محقق نگیر و زود) قضاوت نکن.
حضرت علی (علیهالسلام) نیز فرمود: ای مردم! هر که برادر (دینی) خود را شناخت و دانست که در دین، محکم و استوار است و در گفتار و کردار به راه راست قدم مینهد، نباید گفتار (بد) مردم را درباره او گوش بدهد...
یکی دیگر از راههای مبارزه با بدگمانی، تفکّر درمورد زیانهای فردی و اجتماعی آن است.
آیا بدگمانی همیشه مذموم است؟
ممکن است این سؤال به ذهن کسی خطور کند که آیا بدگمانی در همه جا و نسبت به هر کس، زشت است، یا بستگی به شرایط زمانی و افراد مختلف دارد؟
در پاسخ باید گفت؛ آنچه از روایات به دست میآید، این است که در برخی موارد بدگمانی، مجاز، بلکه لازم است که به برخی از آنها اشاره میکنیم:
در محیطی که بیشتر افراد آن، گرفتار
فساد و آلودگی هستند، خوش گمانی کار منطقی و درستی نیست و چه بسا موجب فریب خوردن و ضرر دیدن انسان میشود.
علی (علیهالسلام) میفرماید: هر گاه فساد و تبهکاری بر روزگار و اهلش چیره شد، اگر مردی به مرد دیگری خوش بین باشد، فریب خورده و نادانی کرده است.
روایت شده است که اسماعیل، فرزند
امام ششم میخواست، مقداری پول در اختیار شخصی (
شرابخوار) بگذارد تا برایش
تجارت کند. در این باره با پدرش،
مشورت کرد. امام (علیهالسلام) فرمود: فرزندم! آیا نشنیدهای که این مرد
شراب مینوشد؟ عرض کرد: مردم این گونه میگویند. حضرت فرمود: این کار را نکن. (پول خود را به او مسپار) اسماعیل، اندرز پدر را نپذیرفت و سرمایه خود را به او سپرد و مرد نیز برای
تجارت به
یمن رفت. پس از بازگشت، نه تنها سودی به اسماعیل نپرداخت، بلکه سرمایهاش را نیز پس نداد.
ناگفته نماند که در چنین محیطهایی انسان نباید به بدگمانی خود، جز آنچه مربوط به جنبههای احتیاطی است، ترتیب اثر دهد؛ یعنی علاوه بر رعایت احتیاطهای لازم، باید از تظاهر به اعمالی که از آن بدگمانی و بیاعتمادی نسبت به افراد فهمیده میشود، خودداری کند. به عبارت دیگر، در چنین جاهایی باید هوشیار باشد و رعایت احتیاطهای لازم را بنماید تا فریب نخورد.
خوشبینی به
دشمن بعد از
صلح و آشتی، نشان خامی و خوش باوری است. مسلمانان باید پیوسته هوشیار باشند و فریب دشمنان را نخورند؛ چرا که ممکن است صلح آنها، حیله جدیدی برای غافلگیر کردن و تسلّط بر مسلمانان باشد.
علی (علیهالسلام) میفرماید: از دشمنت پس از آشتی او سخت بر حذر باش؛ زیرا دشمن چه بسا خود را نزدیک میگرداند، تا تو را غافلگیر کند. پس احتیاط و محکم کاری را پیشه کن و خوش گمانی را در این موارد متّهم شمار.
گفتنی است؛ طبق قاعده، خوش گمانی نسبت به فاسق هم جا ندارد. البته فاسقی که آشکارا مرتکب فسق میشود؛ زیرا کسی که مخالفت با خدا را با جرأت و جسارت انجام میدهد، اعتماد به چنین کسی نیز، نشان خامی است.
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «بدگمانی»، تاریخ بازیابی۱۳۹۵/۶/۷.