• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ایدئولوژی‌

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



پرسش: تعریف ایدئولوژی و دین و رابطه این دو با هم را بیان کنید؟ و آیا اینکه گفته میشود ایدئولوژی میخواهد همه افراد را به یک شکل درآورد صحیح است؟



پاسخ:
در سؤال فوق رابطه دین و ایدئولوژی مورد پرسش قرار گرفته است،‌ اگر تعریف هر یک از این دو روشن باشد، رابطه آنها مشخص خواهد شد.


درباره واژة ایدئولوژی گفته‌اند: لفظی است مرکب از «ایده + لوژی» به معنای عقیده شناسی و به معنی خود عقیده و طرز تفکر هم به کار می‌رود.
[۱] مصباح یزدی، محمد تقی، ایدئولوژی تطبیقی، قم، مؤسسه در راه حق، ج۱، ص۳.
معنای اصطلاحی خاص ایدئولوژی عبارت است از: سیستم فکری که شکل و طرح کلی رفتار انسان را تعیین می‌کند و به عبارت دیگر ایدئولوژی یک سلسله آراء کلی هماهنگ دربارة رفتارهای انسانی است.
[۲] همان.
و طبق تعریف دیگر، ایدئولوژی، اندیشه‌ای عمل زا است.
[۳] خامنه‌ای، سید محمد، مقدمه ویژگی‌های ایدئولوژی اسلامی، انتشارات مؤسسه ملی، ۱۳۵۴، ص۱۹.

ایدئولوژی، در اصل واژه‌ای فرانسوی و به معنای، علم یا مطالعه ایده‌ها بوده و سپس معنای بین المللی و مهمتری پیدا کرده و در مقام دلالت بر مجموعه‌ای از باورها و رفتارها که با یکدیگر ارتباط دارند به کار رفته است.
[۴] جان پلاسناتس، ایدئولوژی، ترجمه عزت الله فولادوند، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۷۳، ص۱ـ۲.



برخی نویسندگان که با غرض خاصی، (نفی دخالت دین در مسائل اجتماعی و سیاسی)
[۵] علیجانی، رضا، ایدئولوژی ضرورت یا پرهیز، انتشارات چاپخش، چاپ اول، ۱۳۸۰، ص۲۴.
به نفی ایدئولوژی پرداخته‌اند، این واژه را طوری معنا نموده و لوازمی برای آن شمرده‌اند که منفی و مطرود بودن آن نیاز به بحث زیادی نداشته باشد، مثلا گفته‌اند، ایدئولوژی مرامنامه انسانی است که خودش را خدا می‌داند.
[۶] سروش، عبدالکریم، فربه‌تر از ایدئولوژی، موسسه فرهنگی صراط، چاپ پنجم، ۱۳۷۶، ص۳۷۳.
و لوازم آن علاوه بر وارونه نمائی و غفلت آمیز بودن، خدمت به منافع گروهی و مشروعیت بخش قدرت حاکم است.
[۷] همان، ص۸۰.
اگر در معنی لغوی و اصطلاحی این واژه دقت نماییم، این تعریف و لوازم آن از ایدئولوژی استفاده نمی‌شود، بلکه معنایی تحمیلی بر آن است.


دین در لغت به معنی اطاعت و جزاء آمده و اصطلاحاً به معنای اعتقاد به آفریننده‌ای برای جهان و انسان و دستورات عملی متناسب با این عقاید می‌باشد.
[۸] مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش عقاید، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۴، ج۱، ص۲۸.
با این تعریف از دین که مشتمل بر دستورات عملی و رفتار انسان است، روشن می‌شود که دین، همان ایدئولوژی به معنای عقیده و رفتار است، و می‌توان سیستم کلی احکام عملی دین را ایدئولوژی به حساب آورد.
[۹] همان، ص۲۹.



در نوشته‌های شهید مطهری و استاد مصباح و دکتر شریعتی، عنوان ایدئولوژی اسلامی مطرح شده است.
شهید مطهری می‌فرماید: ایدئولوژی جامع و کامل که در اصطلاح قرآن شریعت نامیده شده است یک فلسفه زندگی انتخابی، آگاهانه، آرمان خیز و مجهز به منطق است یعنی یک تئوری کلی، یک طرح جامع و هماهنگ و منسجم که هدف اصلی آن کمال انسان و تأمین سعادت همگانی است.


امّا این سؤال که ایدئولوژی می‌خواهد همه افراد را به یک شکل درآورد؟ پاسخ این است که در آن تعریف ناصحیح از ایدئولوژی یکی از لوازم آن «الیناسیون آور،
[۱۱] فربه‌تر از ایدئولوژی، همان، ص۸۰.
خواستار یکنواخت اندیشی، بی‌تحملی نسبت به تنوع و کثرت آراء»
[۱۲] همان، ص۱۲۰.
دانسته شده است، امّا حقیقت این است که اگر یکسان سازی و یکنواختی به معنی اشتراک در همه جزئیات زندگی فردی و اجتماعی باشد، ایدئولوژی اسلامی چنین اقتضائی ندارد. و اگر به معنی اشتراک در سعادت ابدی و زندگی انسانی است اقتضا دارد. توضیح این که: ایدئولوژی، شامل احکام جزئی نمی‌شود، همانند این که «امروز باید به فلان فقیر صدقه داد.»
[۱۳] آموزش عقاید، همان، ج۱، ص۲۹.
بلکه بر اساس آرمانهای ثابت انسانی و قوانین کلی استوار است.
[۱۴] شریعتی، علی، بحثی در ایدئولوژی، پرسش و پاسخ، ص۱۳.
یکسانی در زندگی انسانی و سعادت ابدی به این دلیل است که انسان دارای فطرتی یگانه و سرشتی یکسان است و بدیهی است که ایدئولوژی باید متکی بر ارزشهای انسانی و فطرت یگانه انسان باشد.


ایدئولوژی اسلامی با فطرت انسان هماهنگ است و هرگز نیاز به انضباط شدید و یک شکل سازی ناخواسته‌ای که در دیگر ایدئولوژیها هست، ندارد. مثلاً لنین می‌گوید: در درون حزب نه تنها آزادی عمل فرد، بلکه آزادی فکر، نیز باید شدیداً تابع انضباط حزب و وحدت فرماندهی باشد.
[۱۶] بعثت و ایدئولوژی، ص۴۲، به نقل از کتاب ویژگی‌های ایدئولوژی اسلامی.
علت این سخت گیری و فشار، انحرافی بودن این ایدئولوژیها است، امور فطری و طبیعی احتیاج به این تحمیل و فشار ندارد.
[۱۷] ویژگیهای ایدئولوژی اسلامی، همان، ص۱۶.

نتیجه اینکه، ایدئولوژی به معنای اعتقاد و رفتار مطابق آن است و این معنا با دین منافاتی ندارد. و یک شکل سازی اگر به معنی هماهنگی همه انسانها در فطرت و سعادت و زندگی انسانی باشد اشکالی ندارد. اما یکسانی در همه جزئیات ذهنی و رفتاری و فردی و اجتماعی، نه لازمه ایدئولوژی است و نه لازمه دین است.


۱ـ مصباح یزدی، محمد تقی، ایدئولوژی تطبیقی، قم، مؤسسه در راه حق، جلد اول از مجموعه سه جلدی.
۲ـ مطهری، مرتضی، انسان و ایمان، تهران، انتشارات صدرا.
۳ـ مطهری، مرتضی، مقدمه بر جهان بینی اسلامی، تهران، انتشارات صدرا.


۱. مصباح یزدی، محمد تقی، ایدئولوژی تطبیقی، قم، مؤسسه در راه حق، ج۱، ص۳.
۲. همان.
۳. خامنه‌ای، سید محمد، مقدمه ویژگی‌های ایدئولوژی اسلامی، انتشارات مؤسسه ملی، ۱۳۵۴، ص۱۹.
۴. جان پلاسناتس، ایدئولوژی، ترجمه عزت الله فولادوند، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۷۳، ص۱ـ۲.
۵. علیجانی، رضا، ایدئولوژی ضرورت یا پرهیز، انتشارات چاپخش، چاپ اول، ۱۳۸۰، ص۲۴.
۶. سروش، عبدالکریم، فربه‌تر از ایدئولوژی، موسسه فرهنگی صراط، چاپ پنجم، ۱۳۷۶، ص۳۷۳.
۷. همان، ص۸۰.
۸. مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش عقاید، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۴، ج۱، ص۲۸.
۹. همان، ص۲۹.
۱۰. مطهری، مرتضی، انسان و ایمان، ص۵۵.    
۱۱. فربه‌تر از ایدئولوژی، همان، ص۸۰.
۱۲. همان، ص۱۲۰.
۱۳. آموزش عقاید، همان، ج۱، ص۲۹.
۱۴. شریعتی، علی، بحثی در ایدئولوژی، پرسش و پاسخ، ص۱۳.
۱۵. انسان و ایمان، ص۶۱.    
۱۶. بعثت و ایدئولوژی، ص۴۲، به نقل از کتاب ویژگی‌های ایدئولوژی اسلامی.
۱۷. ویژگیهای ایدئولوژی اسلامی، همان، ص۱۶.



اندیشه قم.    


رده‌های این صفحه : ایدئولوژی | فلسفه دین | کلام جدید




جعبه ابزار