اسرائیلیات و تفسیر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: اسرائیلیات، تفسیر.
پرسش: آیا اسرائیلیات در تفسیر وارد شده است؟ چرا؟
پاسخ: برای روشن شدن بحث، لازم است اول واژه اسرائیلی معنا شود و سپس پیرامون تاریخچه و زمینه‌های پیدایش و علت ورود اسرائیلیات در تفسیر بحث و بررسی شود.
اسرائیلیات جمع اسرائیلیه است و به داستان یا حادثه‌ای که از منبع اسرائیلی
روایت شود، اطلاق می‌گردد.
شایان ذکر است که این واژه دارای معنای گسترده بوده و مشتمل بر آن‌چه که دارای صبغه یهودی و مسیحی است، می‌شود و اطلاق آن بر هر دو
فرهنگ از باب تغلیب است.
زمان ورود اسرائیلیات در
تفاسیر آن‌گونه که در روایات آمده است، از زمان پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ می‌باشد و از طرف پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ نهی شده است؛
اما گسترش این مسئله از زمان خلیفه دوم می‌باشد؛ زیرا خلیفه دوم از یک‌سو، صحابه را از نگارش و نقل
احادیث پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ نهی می‌کند و آنان را با روش‌های گوناگون از قبیل تهدید، حبس، تبعید و ضرب از نقل هرگونه
سخن باز می‌داشت.
و از سوی دیگر، میدان را برای عده‌ای از قصه‌خوانان یهودی و مسیحی باز می‌دارد.
از جمله زمینه‌های پیدایش و نفوذ اسرائیلیات و اندیشه‌های
اهل کتاب و گسترش آن ـ به‌ویژه یهودیان ـ در میان جمعیت مسلمین و فرهنگ آنان، کوچ
یهود و نصاری به‌سوی جزیرة‌العرب و هم‌جواری مسلمانان با آنان در
مدینه است.
هیبت دینی یهود و نصارا که پشتوانه فرهنگی آنان به حساب می‌آمد سبب شده تا اعراب جاهلی که از آن پشتوانه بی‌بهره بودند، آنان را برتر از خود بپندارند. آگاهی‌های وسیع یهود و نصار از
تاریخ و دانستن داستان‌های شگفت‌انگیز، عامل مهمی در برتری آنان بر اعراب جاهلی بوده است.
چه‌بسا وجود یک‌سری مشترکات با قرآن خود زمینه بهره‌گیری مسلمین را فراهم می‌ساخت.
قرآن کریم همانند تورات بسیاری از قضایا و تاریخ
پیامبران و امت‌های پیشین را بیان نموده است. هم‌چنان‌که موارد مشابه بین قرآن و
انجیل ـ به‌ویژه درباره
حضرت عیسی علیه‌السلام ـ وجود دارد؛ چون شیوه قرآن کریم در نقل داستان‌ها بر این است که به گزیده‌ای از نکته‌های مهم و مفید در بیان مقصود و هدف بسنده می‌کند. ولی مفسران پیشین برای این‌که داستانی کامل و جامعه ساخته شود،
روایات غیر مفید را نیز به‌عنوان
شأن نزول به
آیات قرآن ضمیمه کردند.
ناتوانی
خلفا در پاسخ‌گویی به مسائل دینی مردم،
آزادی عمل قصه‌خوانان اهل کتاب و تشویق آنان از سوی دولت‌مردان از یک‌سو، و ناآشنایی دست‌اندرکاران حکومت بعد از پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ نسبت به مبدأ و
معاد، کنار ماندن [[|امیرالمؤمنین ـ علیه‌السلام ـ]] از حکومت و اجتماع از سوی دیگر، همگی زمینه لازم را فراهم آوردند تا افرادی چون تمیم‌داری و کعب الاحبار که
روح و جان آنان از عقاید
تحریف یافته نصرانی و یهودی سیراب بود، با دانسته‌های خرافی خود به خواسته‌های طالبان
دانش پاسخ بدهند و چون آنها خطری برای قدرت و
خلافت به حساب نمی‌آمدند، عضوی از اعضای دستگاه قدرت محسوب شوند.
هم‌چنین کینه‌توزی و سوء نیت یهود نسبت به
اسلام و مسلمانان یکی دیگر از علل ورود اسرائیلیات در روایات و تفسیر می‌باشد؛ زیرا آنان قبل از ظهور اسلام در شهر مدینه از موقعیت اجتماعی و اقتصادی قابل توجهی برخوردار بودند. پس از اقامت پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ در مدینه احساس خطر جدی کردند، و در حقیقت موقعیت خود را دست دادند. (یهودیانی که سخت‌ترین
دشمنان بودند، برای رسیدن به هدف‌های خود به نیرنگ و فریب متوسل شده و در ظاهر به آیین اسلام روی آوردند و نیت و مقاصد خود را در ورای آیین خویش پنهان داشتند، تا از این طریق نیرنگ خود را ضد مسلمانان جامه
عمل بپوشانند. زیرک‌ترین و حلیه‌گرترین آنان، کعب الاحبار، وهب بن منبّه و عبدالله بن سلام و... بودند که به جعل و دسّ در روایات نبوی پرداختند.
قرآن مجید قوم یهود را سرسخت‌ترین دشمن مسلمانان معرفی کرده، اهل
ایمان را نسبت به نیرنگ‌ها و نقشه‌های شوم آنان هشدار می‌دهد: «
لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَداوَةً لِلَّذِینَ آمَنُوا الْیَهُودَ وَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا؛ مسلماً دشمن‌ترین مردم نسبت به
مؤمنان را یهود و
مشرکان خواهی یافت».
میزان اثرپذیری تفاسیر
اهل سنت به دلیل
اعتماد بیش‌تر آنان به دانشمندان اهل کتاب و
راویان متأثر از آنان، به مراتب بیش‌تر از تفاسیر
شیعه است. تفسیر اهل سنت، در آغاز، از گفته‌های عالمان یهودی و مسیحی تازه
مسلمان، هم‌چون عبدالله بن سلام، کعب الاحبار، وهب بن منبّه، تمیم‌داری و ابن‌جریح تغذیه گردیده است؛ اما شیعه نه‌تنها متأثر از این
فرهنگ بیگانه نشد، بلکه در برابر این تهاجم فرهنگی ایستادگی کرد.
متأسفانه در اثر خوش‌باوری برخی مفسران و مورخان مسلمان، بیش‌ترین روایات اسرائیلی به منابع تفسیری و تاریخی اهل سنت نفوذ کرده و در اثر
غفلت و سهل‌انگاری دانشمندان شیعی، به بعضی از منابع تفسیری شیعه نیز راه یافته است.
دانشمندان و محققان به نام شیعی، به خاطر توجه خاص و اعتماد به
سیره معتبر قولی و عملی
اهل بیت پیامبر علیهم‌السلام به‌ندرت در دام راویان اهل کتاب و روایات آنان گرفتار آمده، و لذا کم‌ترین روایات اسرائیلی را در تفاسیر خود آورده‌اند.
با
مطالعه دقیق در اسناد روایات تفسیری و نمونه‌های اسرائیلیات ارائه شده، این حقیت
آشکار می‌گردد که در تمام کتب، کم‌و‌بیش ردپای برخی دانشمندان اهل کتاب یا متأثر از آنان دیده می‌شود. به‌عنوان نمونه می‌توان به تفسیر
الدرّ المنثور، جلال‌الدین سیوطی، و
جامع البیان طبری مراجعه نمود. ضمناً برای یافتن مصادیق اسرائیلیات در
تفسیر آیات به کتاب‌های
نظام حقوق زن در اسلام، استاد شهید آیت‌الله مطهری،
جنایات و تاریخ، استاد سید جعفر شهیدی و تفسیر
المیزان در تفسیر سوره‌های ابراهیم و صافات پیرامون ذبیح‌الله که اسماعیل است نه اسحاق مراجعه نمود.
۱.
التفسیر و المفسرون، محمدحسین ذهبی، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۸۱ ق، ۱۹۶۱ میلادی.
۲.
پژوهشی در باب اسرائیلیات در تفاسیر قرآن، دکتر محمدتقی دیّاری، دفتر پژوهشی و نشر سهروردی.
۳.
تاریخ سیاسی اسلام، رسول جعفریان، چ ۱، تهران.
سایت اندیشه قم.
