ارتباط سه آیه آخر سوره حشر با مقام احدیت
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: سوره، آیه،
احدیت،
واحدیت،
مقام مشیت،
حشر.
پرسش: چه ارتباطی میان سه آیه شریفه آخر
سوره حشر با مقام احدیت، واحدیت و
مشیت وجود دارد؟
پاسخ: امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) در موارد متعددی، آیه اول، یعنی آیه ۲۲، را اشاره به
اسماء ذاتیه یا
مقام احدیت می‌داند؛ و آیه دوم، یعنی آیه ۲۳، را اشاره به
اسماء صفاتیه یا
مقام واحدیت می‌داند؛ و آیه سوم یعنی آیه ۲۴ را اشاره به
اسماء فعلیه یا
مقام مشیت، می‌دانند.
خداوند در
آیه ۲۲ سوره حشر می‌فرماید: «هُوَ اللَّهُ الَّذِی لَا اِلَاهَ اِلَّا هُوَ عَالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهَادَةِ هُوَ الرَّحْمَانُ الرَّحِیمُ؛
او است خدایی که جز او معبودی نیست، دانای غیب و آشکار است (آنچه از حواس ظاهری و باطنی هر ذی شعوری نهان و آنچه در مقابل آنها آشکار است، یا آنچه هنوز موجود نشده و آنچه موجود شده است، او است
بخشنده و
مهربان.»
در آیه دوم یعنی آیه ۲۳ می‌فرماید: «هُوَ اللَّهُ الَّذِی لَا اِلَاهَ اِلَّا هُوَ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ السَّلَامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیْمِنُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ الْمُتَکَبرِّ سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا یُشْرِکُونَ؛
او است خدایی که جز او معبودی نیست،
مَلِک است (سلطان فرمانروای جهان هستی است)؛
قدوس است (منزه و پاک از هر
عیب و
نقص و
شریک و فرزند است)؛
سلام است (ذاتش سالم از عیب، صفاتش سالم از نقص و افعالش سالم از
شر است)؛
مؤمن است (توحیدگوی خود، مؤمن به حقیقت ذات و صفات خویش و ایمنی‌بخش از هر
ظلم و بدی است)؛
مهیمن است (امین، مسلط و
فائق بر همه چیز، حافظ همه هستی و مراقب همه اشیاء است)؛ عزیز است (بی‌مانند و نظیر، غالب شکست‌ناپذیر، و بخشنده
عزت است)؛
جبّار است (دارای شانی عظیم، جبران‌کننده هر شکست و ضرر، اصلاح گر حال موجودات و صاحب
اراده قاهره بر اشیاء است)؛ متکبّر است (مستحق تعظیم و صاحب کبریاء و بزرگی باطنی و آشکار است)، منزه است خداوند از اینکه برای او
شریک قرار می‌دهند.»
در آیه سوم یعنی آیه ۲۴ می‌فرماید: «هُوَ اللَّهُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْاَسْمَاءُ الْحُسْنیَ یُسَبِّحُ لَهُ مَا فیِ السَّمَاوَاتِ وَ الْاَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الحکِیم؛
او است خدای آفریننده (اشیاء بر پایه تقدیر و سنجش) و آفریدگار و ایجادکننده (موجودات ممتاز از یکدیگر،
مماثل در کمال
صنع) و صورت‌بخش (اشیاء به صورت‌های مختلف) او راست بهترین نام‌ها، همه آنچه در آسمان‌ها و زمین است او را (به زبان قال و حال)
تسبیح می‌گویند و او است صاحب اقتدار و
حکمت. »
امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) در موارد متعددی، آیه اول، یعنی آیه ۲۲، را اشاره به
اسماء ذاتیه یا
مقام احدیت می‌داند؛ و آیه دوم، یعنی آیه ۲۳، را اشاره به
اسماء صفاتیه یا
مقام واحدیت می‌داند؛ و آیه سوم یعنی آیه ۲۴ را اشاره به
اسماء فعلیه یا
مقام مشیت، می‌دانند.
منظور از اسماء ذاتیه یا مقام احدیت،
تجلی ذات برای
ذات با حفظ
وحدت و غلبه وحدت است. به بیان دیگر؛ یعنی علم حق تعالی در مقام ذات به خود از جهت احدیت جمعی.
در مقام اسماء ذات یا مقام احدیت همه اسماء و صفات در چهره وحدت و به صورت اندماجی و بدون هیچ‌گونه جهت کثرت، وجود دارند. امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) در توضیح این مقام می‌گوید: «چون حقّ جلّ و علا به حسب
علم ذاتی خود، در حضرت غیب هویّت، جمال جمیل خود را مشاهده فرموده، به اتمّ مراتب
علم و
شهود، مبتهج بوده به ذات جمیل خود، به اشدّ مراتب
ابتهاج، پس
تجلی فرموده، به تجلّی ازلی، به اعلی مراتب تجلّیات، در حضرت ذات برای ذات. و این تجلّی و اظهار ما فی مکنون غیبی و مقارعه ذاتیّه، «
کلام ذاتی» است که به لسان ذات در حضرت
غیب واقع است».
مقصود از مقام اسماء صفات یا مقام واحدیت تجلی ذات خداوند برای ذات به صورت تفصیل است؛ البته باید توجه داشت در این‌جا چون هنوز مرحله‌ی و مقام ذات مطرح است؛ از این جهت هیچ‌گونه کثرت خارجی در آن‌جا مطرح نیست به همین جهت از آن تعبیر به واحدیت می‌آورند تا کثرت خارجی تصور نشود.
مقصود از
اسماء فعل یا مقام مشیت، همان
کثرت عینی و اعطاء وجود به اشیاء در عالم خارج است.
اما در مورد مناسبت این مقامات با آیات سه گانه
سوره حشر چند نکته را باید متذکر شویم:
امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) تطبیق این آیات را با آن مقامات به صورت احتمال بیان کردند؛ شاید علت این تعبیر برخی مشکلاتی است که در مقام تطبیق روی می‌دهد که بر محققین پوشیده نیست.
با مقداری اغماض می‌توان گفت: صفاتی که در آیه دوم آمده است، با مقام
اسماء صفاتیه و
مقام واحدیت تناسب دارد؛ زیرا صفاتی که در این آیه آمده به نوعی همراه با تکثر و تفصیل است؛ بویژه صفاتی مانند: مَلِکُ، سَّلَامُ، مُؤْمِنُ، مُهَیْمِنُ، عَزِیزُ، جَبَّارُ و مُتَکَبرِ که این صفات از یک سو
صفات ذات هستند و از سوی دیگر همراه با تکثر و تعدد بیان شدند؛ بنابر این با مقام اسماء صفاتی و واحدیت تناسب دارد. چنان‌که در مورد ارتباط آیه سوم با مقام فعلی می‌توان گفت: صفاتی در
آیه بیان شده بویژه صفاتی مانند: خَالِقُ، بَارِئُ و مُصَوِّرُ با مقام فعل تناسب دارند؛ زیرا این صفات مرتبط با خلقت و تحقق اشیاء در عالم خارج و واقع است. شاید به همین جهات امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) در مورد این دو مقام می‌گوید: اینکه آیه دوم (اشاره به) اسماء صفاتیّه، و سوم (اشاره به اسماء) افعالیّه دارد، واضح است.
تطبیق آیه اول بر مقام احدیت و
اسماء ذات چندان آسان نیست؛ و نیاز به توضیح دارد؛ زیرا صفاتی مانند
عالم الغیب و الشهاده و بویژه صفات
رحمان و
رحیم که در آیه اول آمده است، با
مقام احدیت و اسماء ذاتی چندان تناسب ندارد، بلکه با مقام واحدیت و اسماء صفاتی سازگار است؛ به همین جهت امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) نیز تطبیق آیه اول بر مقام احدیت را نیازمند به توضیح و توجیه می‌بیند و می‌گوید: و اما «عالم الغیب و الشهادة» و «رحمن» و «رحیم» از اسماء ذاتیّه بودن مبنی بر آن است که «
غیب» و «
شهادت» عبارت از اسماء باطنه و ظاهره باشد، و «رحمانیّت» و «رحیمیّت» از تجلّیات «
فیض اقدس» باشد نه «فیض مقدس». و اختصاص دادن این اسماء را به ذکر، با اینکه «حیّ» و «ثابت» و «ربّ» و امثال آن به اسماء ذاتیّه نزدیکتر به نظر می‌آید، شاید برای احاطه آنها باشد، زیرا که این‌ها از امّهات اسماء هستند. و اللّه العالم.
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «ارتباط سه آیه آخر سوره حشر با مقام احدیت»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۳/۲۸.
