• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

آخوند خراسانی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


کلیدواژه: آخوند خراسانی، كفاية الاصول، عصر مشروطيت، نهضت مشروطه.

پرسش: محمدکاظم خراسانی معروف به «آخوند خراسانی» کیست؟

پاسخ: آخوند محمدکاظم خراسانی (۱۲۵۵ ـ ۱۳۲۹ق) فقیه اصولی و مرجع تقلید شیعه و از رهبران سیاسی عصر مشروطیت بود.
ایشان در حوزه‌های علمیه شیعه با یکی از کتاب‌های اصولی‌اش، یعنی‌ «کفایة الأصول»‌ شناخته شده است.


آخوند محمدکاظم خراسانی (۱۲۵۵ - ۱۳۲۹ق)
[۱] امین عاملی‌، سید محسن، أعیان الشیعة، ج ‌۹، ص ۵، بیروت، دار التعارف‌، ۱۴۰۳ق.
[۲] حسینی جلالی، سید محمدحسین، فهرس التراث، ج ‌۲، ص ۲۵۶، قم، انتشارات دلیل ما، ۱۴۲۲ق.
[۳] سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج ‌۱۴، قسم ‌۲، ص ۷۸۸، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، ۱۴۱۸ق.
فقیه اصولی و مرجع تقلید شیعه و از رهبران سیاسی عصر مشروطیت بود. وی کوچک‌ترین پسر ملا حسین واعظ هراتی است.

ملا حسین هراتی (پدر آخوند خراسانی) پیش از تولد محمدکاظم، ساکن مشهد شده بود و محمدکاظم در همان‌جا زاده شد.
[۴] امین عاملی‌، سید محسن، أعیان الشیعة، ج ‌۹، ص ۵، بیروت، دار التعارف‌، ۱۴۰۳ق.


آخوند خراسانی در حوزه‌های علمیه شیعه با یکی از کتاب‌های اصولی‌اش، یعنی‌ «کفایة الأصول»‌ شناخته شده است؛ چنان‌که در مجامع علمی و نیز خارجی با رهبری‌اش در نهضت مشروطه.
[۵] علوی‌، سید ابو الحسن، رجال عصر مشروطیت، محقق، مصحح، یغمایی، حبیب، افشار، ایرج، ص ۹۷، تهران، اساطیر، چاپ دوم‌، ۱۳۸۵ش.
[۶] قدیانی‌، عباس، فرهنگ جامع تاریخ ایران، ج ‌۱، ص ۴۹، تهران، انتشارات آرون‌، چاپ ششم‌، ۱۳۸۷ش.


از فرزندان معروف آخوند خراسانی؛ میرزا محمد (۱۲۹۴ - ۱۳۵۷ق)،
[۷] سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج ‌۱۴، قسم ‌۲، ص ۹۹۵، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، ۱۴۱۸ق.
میرزا احمد (۱۳۰۰ - ۱۳۹۱ق)
[۸] سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج ‌۱۴، قسم ۱، ص ۱۰۰، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، ۱۴۱۸ق.
و حاج حسین (۱۳۱۸ – ۱۳۹۶ق)
[۹] امین، ‌سید حسن، مستدرکات ‌اعیان ‌الشیعة، ج ‌۳، ص ۶۶، بیروت، دار التعارف للمطبوعات‌، ۱۴۰۸ق.
است.

ایشان بعد از مرحوم میرزای شیرازی و میرزای رشتی، مرجعیت عامه پیدا کرد و آوازه شهرت او از مرزهای عراق فراتر رفت؛ اما همچون دیگر سلف صالح خود، هیچ‌گاه از این مقام و موقعیت استفاده شخصی نکرد.
[۱۰] جمعی از پژوهشگران پژوهشکده باقرالعوم، گلشن ابرار، ج ۱، ص ۴۳۵، قم، نشر معروف، ۱۳۷۹ش.


در تاریخ فقه امامیه، بعد از دوران استیلای اخبارگرایی و ظهور وحید بهبهانی، عصر اعتدال و تکامل اجتهاد آغاز می‌شود و این روند، تا زمان شیخ انصاری ادامه می‌یابد، دوره‌ای که تاکنون نیز ادامه دارد.
[۱۱] سبحانی، جعفر، تاریخ الفقه الإسلامی و أدواره، ص ۴۳۱، بیروت، دار الأضواء.    
هرچند آخوند خراسانی نیز تربیت‌یافته این مدرسه و شاگرد شیخ انصاری است، ولی دقت و ژرف‌اندیشی بسیار آخوند، ابتکارات اصولی و به‌کارگیری شیوه جدید در طرح مباحث اصول، باعث شد ایشان بعد از شیخ انصاری، از بزرگان مدرسه وحید بهبهانی گردد و کتاب «کفایة الاصول» او، با وجود اشکالاتی که بر آن وارد است، تا امروز بالاترین کتاب درسی علم اصول در حوزه‌های علمیه شیعه و محور دروس خارج این علم قرار بگیرد.

آخوند خراسانی در دوران تحصیل، از اساتید بزرگ و مشهوری بهره‌مند شد که برخی از آنها، عبارت‌اند از:

۱. میرزا ابوالحسن جلوه؛
۲. شیخ مرتضی انصاری؛
۳. میرزا سید محمدحسن شیرازی؛
۴. شیخ راضی نجفی.
[۱۲] سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج ‌۱۴، قسم ‌۲، ص ۷۸۸، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، ۱۴۱۸ق.

[۱۳] امین عاملی‌، سید محسن، أعیان الشیعة، ج ‌۹، ص ۵، بیروت، دار التعارف‌، ۱۴۰۳ق.


آخوند خراسانی پس از فوت میرزای شیرازی در ۱۳۱۲ق، بزرگ‌ترین حوزه درسی را داشت.

برخی شاگردان بزرگ آخوند خراسانی، عبارت‌اند از:

۱. میرزا ابوالحسن مشکینی؛
۲. سید ابوالحسن اصفهانی؛
۳. سید ابوالقاسم کاشانی؛
۴. سید جمال‌الدین گلپایگانی؛
۵. شیخ محمدجواد بلاغی؛
۶. حاج آقا حسین بروجردی؛
۷. شیخ عبدالحسین رشتی؛
۸. سید عبدالحسین شرف‌الدین؛
۹. شیخ عبدالکریم یزدی حائری؛
۱۰. سید عبدالهادی شیرازی؛
۱۱. شیخ محمدحسین نائینی؛
۱۲. سید محمود شاهرودی؛
۱۳. سید محسن امین عاملی؛
۱۴. آقا ضیاء‌الدین عراقی؛
[۱۴] سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج ‌۱۴، قسم ‌۲، ص ۷۸۹، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، ۱۴۱۸ق.

۱۵. شیخ آقا بزرگ تهرانی. (صاحب کتاب‌ الذریعة إلی تصانیف الشیعة)
[۱۵] آقا بزرگ تهرانی‌، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج ‌۱۸، ص ۸۸، قم، اسماعیلیان‌، ۱۴۰۸ق.


از آخوند خراسانی آثار و تألیفات بسیاری بر جای مانده است که فهرست برخی از آنها از این قرار است:

۱. «کفایة الأصول»: مشتمل بر یک دوره کامل اصول فقه به زبان عربی و با عباراتی مختصر و موجز و دقیق است. این کتاب، از مشهورترین کتاب‌های اصولی عصر حاضر و پایان‌بخش دوره سطح در حوزه‌های علمیه است. موضوعات آن، محور درس خارج اصول و شامل نظریات اصولی آخوند خراسانی است؛ نظریاتی که حوزه‌های علمیه عراق و ایران و مناطق دیگر را به خود مشغول داشته است.
۲. «درر الفوائد فی الحاشیه علی الرسائل‌ شیخ انصاری».
۳. «حاشیة الفرائد القدیمة»؛ این حاشیه، از حاشیه قبلی مختصرتر است.
۴. «حاشیة المکاسب»: حاشیۀ کتاب المکاسب از بهترین و دقیق‌ترین شروح مکاسب شیخ انصاری و از مهم‌ترین آثار علمی باقی‌مانده از آخوند خراسانی می‌باشد. این کتاب در عین اختصار مشتمل بر معظم مباحث بیع و خیارات است. ابتکارات و نوآوری‌ها و تحقیقات کم‌یاب، قدرت استدلال و استحکام ادله و احاطه علمی مؤلف، به اضافه دقت بی‌نظیر و بیان رسا و قلم روان، این حاشیه را از سایر حواشی ممتاز نموده است.
۵. ذخیرة العباد (رساله عملیه).

آخوند به غیر فعالیت‌های علمی و اجتماعی، برخی خدمات فرهنگی نیز داشته‌اند؛ مانند ساخت سه مدرسه برای طلبه‌های علوم دینی که امروزه به نام آخوند و با عنوان مدرسه بزرگ، مدرسه وسطی و مدرسه کوچک شناخته می‌شوند.
[۱۶] سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج ‌۱۴، قسم ‌۲، ص ۷۸۹، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، ۱۴۱۸ق.


یکی از حوادث بزرگ و سرنوشت‌ساز در تاریخ ایران و تشیع، واقعه مشروطه است. خاستگاه این حرکت، کاستن از ستم دستگاه‌های جور و محدود ساختن آنها بود. آخوند خراسانی به همراه مجتهدان بزرگ هم‌عصر خویش با ارسال نامه‌ها و تلگرام‌ها برای رهبران مذهبی و سیاسی و نشر اعلامیه‌های روشن‌گر برای توده مردم،
[۱۷] افشار، ایرج، دفتر تاریخ مجموعه اسناد و منابع تاریخی، ج ‌۱، ص ۳۸۰ ـ ۳۸۱، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
[۱۸] افشار، ایرج، دفتر تاریخ مجموعه اسناد و منابع تاریخی، ج ‌۱، ص ۳۸۹ ـ ۳۹۰، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
[۱۹] عین ‌السلطنة، قهرمان میرزا سالور، روزنامه خاطرات عین‌السلطنة، ج ‌۴، ص ۲۸۹۷ ـ ۲۸۹۸ و ۲۹۵۰، تهران، اساطیر، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
[۲۰] عین ‌السلطنة، قهرمان میرزا سالور، روزنامه خاطرات عین‌السلطنة، ج ‌۴، ص ۲۹۵۰، تهران، اساطیر، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
[۲۱] هدایت، مهدی‌قلی، مخبر السلطنه، خاطرات و خطرات، ص ۱۹۴ ـ ۱۹۵، تهران، زوار، چاپ ششم، ‌۱۳۸۵ش.
در رأس رهبران این جنبش قرار گرفت.

۱۱.۱ - اندیشه سیاسی خراسانی

با این‌که آخوند خراسانی در حوزه مسائل سیاسی کتاب یا رساله مستقل و مدونی نداشته و آرای سیاسی وی در میان آثار فقهی و اصولی، نامه‌ها، تلگراف‌ها، اعلامیه‌ها و احکام سیاسی او و نیز پاسخ‌های او به برخی استفتائات پراکنده است؛ ولی در این‌ باره صاحب آرای بدیعی است که در اندیشه فقیهان امامی پیش از وی سابقه ندارد.

۱۱.۱.۱ - دیدگاه اول

طبق یک نظر، اندیشه سیاسی آخوند در چهارچوب مکتب فقهی سیاسی شیخ انصاری و با تکیه بر لوازم فکری و اجتماعی آن و البته با بسط آن و وجوهی از نوآوری فقهی سیاسی، قابل تحلیل است.
[۲۲] فیرحی، داود، مبانی فقهی مشروطه‌خواهی از دیدگاه آخوند خراسانی، ج ۱، ص ۱۹۶، در مجموعه مقالات همایش بررسی مبانی فکری و اجتماعی مشروطیت ایران: بزرگ‌داشت آیت ‌اللّه محمدکاظم خراسانی، تهران، دی ماه ۱۳۸۲ش، تهران، مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، ۱۳۸۴ش.


۱۱.۱.۲ - دیدگاه دوم

ولی بنا بر نظری دیگر اساساً او دارای مکتب سیاسی خاص و بی‌سابقه‌ای بوده که پس از وی نیز در سیره و سلوک سیاسی شاگردان متعددش، که عالمانی طراز اول و برجسته بودند، تداوم یافته است.
[۲۳] کدیور، محسن، اندیشه سیاسی آخوند خراسانی، ج ۱، ص ۲۱۹ ۲۲۰، در مجموعه مقالات همایش بررسی مبانی فکری و اجتماعی مشروطیت ایران: بزرگ‌داشت آیت ‌اللّه محمدکاظم خراسانی، تهران، دی ماه ۱۳۸۲ش، تهران، مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، ۱۳۸۴ش.


۱۱.۲ - تقریظ بر کتاب‌ تنبیه الامّة

آخوند خراسانی بر کتاب‌ «تنبیه الامّة» میرزای نائینی که مبانی دینی مشروطیت را بیان می‌کرد، تقریظ نوشت.
[۲۴] آقا بزرگ تهرانی‌، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج ‌۴، ص ۴۴۰، قم، اسماعیلیان‌، ۱۴۰۸ق.


۱۱.۳ - حمایت از مشروطیت

آخوند خراسانی همراه با آیت اللّه حاجی میرزا حسین حاجی میرزا خلیل‌ به طرف‌داری از مشروطیت قیام نمود و پیشوایی نهضت ملی اسلامی را در عصر مشروطیت عهده‌دار گردیدند.
[۲۵] ادوارد براون، انقلاب مشروطیت ایران، ترجمه: قزوینی، مهری، ص ۲۴۹، تهران، انتشارات کویر، چاپ دوم، ‌۱۳۸۰ش.
[۲۶] نوایی، عبد الحسین، دولت‌های ایران از آغاز مشروطیت تا اولتیماتم، ص ۲۸۵، تهران، انتشارات بابک، چاپ اول.
حمایت این بزرگواران از مشروطیت، کمک بزرگی به نهضت مردم ایران در آن زمان نمود. تلگراف‌های اعتراض‌آمیز آخوند خراسانی به دربار محمد‌علی شاه قاجار و تشویق مردم جهت ایستادگی در برابر استبداد منجر به سقوط آن پادشاه ستمگر و پناهنده شدن او به دربار روسیه شد.
[۲۷] برای آگاهی بیشتر از اندیشه سیاسی آخوند خراسانی ر.ک: اندیشه سیاسی آخوند خراسانی.


گاهی خصلت‌های اخلاقی و ویژگی‌های فردی و انسانی شخصیت‌های علمی و سیاسی، از نگاه‌ها مورد غفلت واقع می‌شود و کم‌تر بدان توجه می‌شود. می‌توان گفت آخوند خراسانی یکی از این شخصیت‌هاست. جایگاه علمی آخوند و نقش سیاسی و اجتماعی وی، ابعاد اخلاقی او را در سایه قرار داده است. شاگردان، بستگان و شرح ‌حال‌نویسان در لابه‌لای گزارش‌های خود به نکات پسندیده و ارزشمندی در زندگی اخلاقی آخوند اشاره کرده‌اند که می‌توان آنها را چنین فهرست کرد:

۱. زهد و وارستگی از دنیا.
۲. مردم‌داری و تلاش برای رفع گرفتاری مردم.
۳. تحمل و مدارا در برابر مخالفان.
۴. سخاوت.
۵. تواضع و فروتنی.

برای هر یک از این خصلت‌ها نمونه‌هایی گزارش شده که از ذکر آن صرف‌نظر می‌شود.
[۲۸] نجفی ‌قوچانی، سید محمدحسن، برگی از تاریخ معاصر، حیات الاسلام فی أحوال آیة الملک العلام، مصحح، شاکری، رمضان‌علی، ص ۱۶ ـ ۲۲، تهران، نشر هفت، ۱۳۷۸ش.
[۲۹] کفایی خراسانی، عبدالرضا، بیان و شرحی مختصر از حیات و شخصیت آخوند ملا محمدکاظم خراسانی، نشریه دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد، شماره‌های ۳۵ و ۳۶، ص ۲۵ ـ ۳۸، بهار و تابستان ۱۳۷۶ش.
[۳۰] استادی، رضا، گروهی از دانشمندان، ص ۳۳۸ ـ ۳۴۰، قم، انتشارات مؤلف، ۱۳۸۳ش.



۱. ↑ امین عاملی‌، سید محسن، أعیان الشیعة، ج ‌۹، ص ۵، بیروت، دار التعارف‌، ۱۴۰۳ق.
۲. ↑ حسینی جلالی، سید محمدحسین، فهرس التراث، ج ‌۲، ص ۲۵۶، قم، انتشارات دلیل ما، ۱۴۲۲ق.
۳. ↑ سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج ‌۱۴، قسم ‌۲، ص ۷۸۸، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، ۱۴۱۸ق.
۴. ↑ امین عاملی‌، سید محسن، أعیان الشیعة، ج ‌۹، ص ۵، بیروت، دار التعارف‌، ۱۴۰۳ق.
۵. ↑ علوی‌، سید ابو الحسن، رجال عصر مشروطیت، محقق، مصحح، یغمایی، حبیب، افشار، ایرج، ص ۹۷، تهران، اساطیر، چاپ دوم‌، ۱۳۸۵ش.
۶. ↑ قدیانی‌، عباس، فرهنگ جامع تاریخ ایران، ج ‌۱، ص ۴۹، تهران، انتشارات آرون‌، چاپ ششم‌، ۱۳۸۷ش.
۷. ↑ سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج ‌۱۴، قسم ‌۲، ص ۹۹۵، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، ۱۴۱۸ق.
۸. ↑ سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج ‌۱۴، قسم ۱، ص ۱۰۰، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، ۱۴۱۸ق.
۹. ↑ امین، ‌سید حسن، مستدرکات ‌اعیان ‌الشیعة، ج ‌۳، ص ۶۶، بیروت، دار التعارف للمطبوعات‌، ۱۴۰۸ق.
۱۰. ↑ جمعی از پژوهشگران پژوهشکده باقرالعوم، گلشن ابرار، ج ۱، ص ۴۳۵، قم، نشر معروف، ۱۳۷۹ش.
۱۱. ↑ سبحانی، جعفر، تاریخ الفقه الإسلامی و أدواره، ص ۴۳۱، بیروت، دار الأضواء.    
۱۲. ↑ سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج ‌۱۴، قسم ‌۲، ص ۷۸۸، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، ۱۴۱۸ق.
۱۳. ↑ امین عاملی‌، سید محسن، أعیان الشیعة، ج ‌۹، ص ۵، بیروت، دار التعارف‌، ۱۴۰۳ق.
۱۴. ↑ سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج ‌۱۴، قسم ‌۲، ص ۷۸۹، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، ۱۴۱۸ق.
۱۵. ↑ آقا بزرگ تهرانی‌، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج ‌۱۸، ص ۸۸، قم، اسماعیلیان‌، ۱۴۰۸ق.
۱۶. ↑ سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج ‌۱۴، قسم ‌۲، ص ۷۸۹، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، ۱۴۱۸ق.
۱۷. ↑ افشار، ایرج، دفتر تاریخ مجموعه اسناد و منابع تاریخی، ج ‌۱، ص ۳۸۰ ـ ۳۸۱، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
۱۸. ↑ افشار، ایرج، دفتر تاریخ مجموعه اسناد و منابع تاریخی، ج ‌۱، ص ۳۸۹ ـ ۳۹۰، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
۱۹. ↑ عین ‌السلطنة، قهرمان میرزا سالور، روزنامه خاطرات عین‌السلطنة، ج ‌۴، ص ۲۸۹۷ ـ ۲۸۹۸ و ۲۹۵۰، تهران، اساطیر، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
۲۰. ↑ عین ‌السلطنة، قهرمان میرزا سالور، روزنامه خاطرات عین‌السلطنة، ج ‌۴، ص ۲۹۵۰، تهران، اساطیر، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
۲۱. ↑ هدایت، مهدی‌قلی، مخبر السلطنه، خاطرات و خطرات، ص ۱۹۴ ـ ۱۹۵، تهران، زوار، چاپ ششم، ‌۱۳۸۵ش.
۲۲. ↑ فیرحی، داود، مبانی فقهی مشروطه‌خواهی از دیدگاه آخوند خراسانی، ج ۱، ص ۱۹۶، در مجموعه مقالات همایش بررسی مبانی فکری و اجتماعی مشروطیت ایران: بزرگ‌داشت آیت ‌اللّه محمدکاظم خراسانی، تهران، دی ماه ۱۳۸۲ش، تهران، مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، ۱۳۸۴ش.
۲۳. ↑ کدیور، محسن، اندیشه سیاسی آخوند خراسانی، ج ۱، ص ۲۱۹ ۲۲۰، در مجموعه مقالات همایش بررسی مبانی فکری و اجتماعی مشروطیت ایران: بزرگ‌داشت آیت ‌اللّه محمدکاظم خراسانی، تهران، دی ماه ۱۳۸۲ش، تهران، مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، ۱۳۸۴ش.
۲۴. ↑ آقا بزرگ تهرانی‌، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج ‌۴، ص ۴۴۰، قم، اسماعیلیان‌، ۱۴۰۸ق.
۲۵. ↑ ادوارد براون، انقلاب مشروطیت ایران، ترجمه: قزوینی، مهری، ص ۲۴۹، تهران، انتشارات کویر، چاپ دوم، ‌۱۳۸۰ش.
۲۶. ↑ نوایی، عبد الحسین، دولت‌های ایران از آغاز مشروطیت تا اولتیماتم، ص ۲۸۵، تهران، انتشارات بابک، چاپ اول.
۲۷. ↑ برای آگاهی بیشتر از اندیشه سیاسی آخوند خراسانی ر.ک: اندیشه سیاسی آخوند خراسانی.
۲۸. ↑ نجفی ‌قوچانی، سید محمدحسن، برگی از تاریخ معاصر، حیات الاسلام فی أحوال آیة الملک العلام، مصحح، شاکری، رمضان‌علی، ص ۱۶ ـ ۲۲، تهران، نشر هفت، ۱۳۷۸ش.
۲۹. ↑ کفایی خراسانی، عبدالرضا، بیان و شرحی مختصر از حیات و شخصیت آخوند ملا محمدکاظم خراسانی، نشریه دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد، شماره‌های ۳۵ و ۳۶، ص ۲۵ ـ ۳۸، بهار و تابستان ۱۳۷۶ش.
۳۰. ↑ استادی، رضا، گروهی از دانشمندان، ص ۳۳۸ ـ ۳۴۰، قم، انتشارات مؤلف، ۱۳۸۳ش.


پایگاه اسلام کوئست.    



جعبه ابزار