مشروطه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: مشروطه، انقلاب مشروطه،
نهضت مشروطه.
پرسش: انقلاب مشروطه چیست و زمینه‌های پیدایش آن چه بود؟
پاسخ:
واژه مشروطه که معادل واژه Constitutionalism در
زبان انگلیسی و معادل واژه «
دستور» در
زبان عربی و معادل واژه «
آیین» در زبان رایج در کشورهای
هند و
پاکستان است، اصطلاحاً به‌عنوان «حکومتی که بر شالوده یک
قانون اساسی و نظام پارلمانی بنیاد شده باشد»، به کار برده شده است.
در ایران دو واژه «مشروطه» و «
مشروطیت» به نظام حکومتی‌ای
اطلاق می‌شود که پس از انقلاب سال ۱۳۲۵ هـ ق (۱۹۰۶ م) پدید آمد.
در مشروطه دو عنصر «پارلمان» و «قانون اساسی» مطرح می‌شود که در پرتو قانون بحث‌های
مساوات، برابری، برادری،
آزادی، ناسیونالیسم مطرح می‌شود و این اشعار متأثر از
انقلاب فرانسه و
غرب است که در دوران مذکور وارد ایران شد.
مفهوم این اشعار خصوصاً شعار
ناسیونالیسم، حکومت و
حاکمیت مستقل است که نیاز به
قانون و
پارلمان مستقل را اعلام می‌دارد و به دنبال آن بحث
تابعیت مطرح می‌شود.
از‌همین‌رو است که در سال ۱۳۰۴ هـ ش، در دوران
رضاخان شناسنامه صادر می‌شود.
از آنجا که در آن زمان به نظر عده‌ای از
علما مفاهیم قانون و ناسیونالسیم با مفهوم جهان‌شمولی
اسلام ناسازگار است، در آن زمان تحولی در مفهوم مشروطه روی می‌دهد که براساس آن عده‌ای در کنار مشروطه واژه
مشروعه را به کار برده‌اند.
اما در مشروطه مشروعه دو نوع قانون به رسمیت شناخته می‌شود:
قانون دینی که در دین و شریعت وضع شده و قابل تغییر نیست.
قانون عرفی که مربوط به امور روزمره بوده و قابل تغییر است.
آن دسته از اندیشه‌هایی که از یک‌سو
نظام سلطنتی را زیر سؤال می‌برد و از سوی دیگر، بر نظام سیاسی مشروطه تأکید می‌کرد، بر دو قسمت می‌باشند:
۱. عدالت‌خواهی شیعه؛
۲. تلاش‌های فکری مصلحان
مسلمان و روحانیانی مانند ملا‌علی کنی، میرزای شیرازی،
سید‌جلال‌الدین اسدآبادی، آخوند خراسانی، میرزای نائینی و
شیخ فضل‌الله نوری؛
؛
۳. تفکرات و تلاش‌های فکری غرب‌گرایانی که خواهان توسعه ارتباط میان ایران و
اروپا بودند؛ مانند تقی‌زاده، ملکم‌خان، آقاخان کرمانی و آخوندزاده مراغه‌ای؛
۴. عدم
تبعیت از
کفار و
اطاعت از
مراجع تقلید و
روحانیون؛
۵. اندیشه شیعی غصبی بودن حکومت سلطنتی در زمان
غیبت امام زمان عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف؛
۶. نوشته‌های روزنامه‌هایی مانند قانون، ثریا، پرورش و اختر.
۱. درخواست حکومت قانون به
تقلید از اروپا و موج رو به رشد قانون‌خواهی در کشورهای دیگر؛
۲.
شکست روسیه که
قدرت بزرگ جهانی بود از یک کشور آسیایی کوچک به نام
ژاپن؛
۳. انقلاب ۱۹۰۵ م روسیه و روی کار آمدن نظام مشروطه در
روسیه.
۱.
تحریم تنباکو در
نهضت تنباکو که در این جریان علما و مردم فهمیدند که با تکیه بر قدرت خود می‌توانند به پیروزی‌هایی در راستای اهداف خود دست یابند؛
۲.
ترور ناصرالدین شاه؛
مالیات‌های سنگین
و ظالمانه و فروش حکومت ایالت‌ها،
از راه‌های مهم تأمین مخارج هنگفت دربار بودند که زمینه‌ساز نارضایتی مردم از اوضاع و شرایط آن زمان می‌گردیدند.
گرفتن وام‌های کلان و نیز واگذار کردن امتیازهای بی‌حساب به روسیه و
انگلستان در ازای این وام‌ها که صرف هزینه‌های پرخرج شاهانه به خارج می‌شد.
در
نهضت مشروطه عواملی دیگر وجود داشت که نقش شتاب‌زایی در به ثمر رسیدن آن را بر عهده داشتند؛ از جمله این عوامل می‌توان به این موارد اشاره کرد:
که پس از
قاجاریه و در سال ۱۲۸۴ هـ ش و زیر نظر سه نفر از علمای آن زمان یعنی آیت‌الله سیدعبدالله بهبهانی، آیت‌لله سیدمحمد طباطبایی و آیت‌الله
شیخ فضل‌الله نوری تشکیل شد.
او که برای اصلاح گمرک آمده بود، با استفاده از حمایت روس‌ها دست به اقداماتی زد که نارضایتی بازرگانان ایرانی و از جمله اقدام وی بر ضد روحانیت، پوشیدن لباس
روحانیت و گرفتن عکس با آن جهت به تمسخر کشیدن آن بود که این عمل ناخشنودی مردم را به دنبال داشت و در اثر آن
بانک استقراضی روس را ویران کردند.
عده‌ای از مردم با شيخيه درگير شدند. در جريان اين درگيری حاج ميرزا محمدرضا به دستور حاكم كرمان
شلاق خورد و سپس به
رفسنجان تبعید شد. به دنبال اين جريان آيت‌الله
عبدالله بهبهانی و
سیدمحمدرضا طباطبایی خواستار عزل حاكم كرمان شدند.
به علت جنگ روسيه و ژاپن صدور قند به ايران كم شد و قيمت آن بالا رفت. علاءالدوله، حاكم تهران دو نفر از بازرگانان محترم را چوب زد.
بازار تعطيل شد.
روحانیان و مردم جمع شدند.
عین‌الدوله كه پس از عزل اتابک و عزيمتش به حجاز، صدراعظم شده بود و در مقابل روحانيت و مشروطه‌خواهان ايستاده بود، دستور داد سيدجمال‌الدين واعظ را از منبر پایين آوردن و در نتيجه اين عمل زدوخورد شد و عده‌ای كشته شدند.
شیخ فضل‌الله نوری و دو سيد روحانی در حرم
حضرت عبدالعظیم، يک ماه متحصن شدند كه اين تحصن به
مهاجرت صغرا معروف شد. شاه كه با خواسته‌های آنان موافقت كرده بود، ولی عين‌الدوله اين فرمان را اجرا نكرد؛ بلكه برخی از وعاظ را نيز دستگير نمود.
كه در پی
مهاجرت صغرا علما تصميم به مهاجرت گرفتند و در ۲۵ جمادی‌الاول ۱۳۲۴ هـ ق حدود ۱۰۰۰ نفر از
علما به
قم مهاجرت كردند.
با موافقت
سفارت انگلیس جمعی از مشروطه‌خواهان در سفارت تحصن كردند كه ظرف ۱۰ روز به ۱۳ تا ۲۰ هزار نفر رسيد. شاه در نهايت مجبور شد عين‌الدوله را عزل كرده و
مشیرالدوله را به‌جای او برگزيد و فرمان تأسيس دارالشورا را صادر كرد. به اين ترتيب مشروطه‌خواهان به اهداف خودشان رسيدند و
حکومت استبدادی به
حکومت مشروطه تبديل گشت، علما نيز به تهران بازگشتند.
اين نهضت سرانجام به انحراف كشيده شد. افزون بر اينكه بتواند خودش را به هدف برساند، پیامدهایی را به دنبال داشت كه مهم‌ترين آنها عبارت بودند از:
۱. چهارده سال ناامنی و آشوب؛
۲. روی كار آمدن
رضاخان؛
۳. نفوذ و گستردگی دخالت قدرت‌های خارجی خصوصاً
آمریکا و انگليس در ايران؛
۴. شكست
روحانیت و به
شهادت رسيدن شيخ فضل‌الله نوری.
سایت اندیشه قم.
