خمس در اسلام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: خمس در اسلام.
پرسش: چه کسانی در زمان حضرت علی ـ علیه‌السلام ـ مسئول جمع‌آوری خمس بودند؟
پاسخ: براساس شواهد تاریخی در زمان پیغمبر اعظم ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ و در زمان حضرت علی ـ علیه‌السلام ـ و هم‌چنین در زمان‌های امامان معصوم ـ علیه‌السلام ـ دیگر، هم خمس غنائم و هم خمس غیر غنائم مثل
خمس گنج‌ها یا خمس معادن دریافت می‌شد؛ اما
تاریخ در خصوص جمع‌آوری خمس ارباح مکاسب (درآمد انواع کسب‌ها) در زمان پیغمبر اکرم ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ و امام علی ـ علیه‌السلام ـ مطلبی نقل نکرده است، البته نبود دلیل تاریخی دلیلی بر وجود نداشتن این بخش از خمس نیست؛ چرا که بسیاری از کتاب‌ها و منابع معتبر مسلمانان در طول تاریخ در جنگ‌های متعدد از بین رفته، به علاوه این‌که در زمان امامان
معصوم علیه‌السلام دیگر، این بخش از خمس نیز بیان شده است.
براساس آموزه‌های دینی و قرآن،
خمس یکی از واجبات الاهی است که در هنگام تقسیم غنائم به دست آمده از
جنگ بدر، تشریع شد و
شیعه و سنی در اصل وجوب آن اتفاق نظر دارند، با اختلاف در بعضی از موارد و مسائل آن.
اهل سنت خمس را فقط در غنائم جنگی و معادن و گنج‌ها محدود می‌کنند؛ اما شیعیان علاوه بر این چند مورد، به موارد دیگری؛ مانند خمس درآمد مازاد بر زندگی هم اعتقاد دارند.
البته ریشه اختلاف
تشیع و اهل سنت در مورد خمس را باید از معنای کلمه «غنمتم» ("
وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ‌ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَه") در
آیه خمس
جست‌و‌جو کرد؛ زیرا اهل سنت این کلمه را به غنائم جنگی معنا می‌کند؛ ولی علمای شیعه معتقدند که خمس در هرگونه فایده‌ای که برای
انسان فراهم می‌گردد، واجب است، اعم از این‌که از طریق کسب و تجارت باشد، یا از طریق گنج و معدن و یا آن‌که از راه غواصی از دریا. این باور شیعه از همین آیه
قرآن قابل اثبات است؛ زیرا در «عرف لغت» به تمام این مواردی که اشاره شد، غنیمت گفته می‌شود،
شیعه برای این باور شواهدی از سنت رسول الله ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ و امامان معصوم ـ علیه‌السلام ـ بیان می‌کند.
به‌عنوان نمونه، در خصوص زمان
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله و امام علی علیه‌السلام، باید گفت: غیر از غنائم جنگی، از معادن و گنج‌ها و هم‌چنین غوص (جواهراتی که به‌وسیله غواصی از دریاها بیرون آورده می‌شود) در عصر آنها خمس گرفته شده است.
در سنن بیهقی به این بیان نقل شده است که در زمان امام علی ـ علیه‌السلام ـ شخصی گنجینه‌ای پیدا کرد و خدمت امام ـ علیه‌السلام ـ آمد،
امام علیه‌السلام فرمود: چهار پنجم آن
مال تو است و خمس آن مال ما است.
هم‌چنین در همان کتاب که از منابع معروف اهل تسنن است، از پیغمبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ نقل شد که فرمودند: در «رکاز» خمس است. پرسیدند منظور از رکاز چیست؟ فرمود: طلا و نقره‌ای که
خداوند از روز نخست در
زمین آفریده است.
در کتاب
وسائل الشیعه نیز
حدیث مفصلی در زمینه همین موضوع مربوط به عصر
علی علیه‌السلام دیده می شود که شخصی «رکازی» (معدن یا گنجینه‌ای) پیدا کرد، هنگامی که امام علی ـ علیه‌السلام ـ از آن آگاه شد به او فرمود خمس آن را بیاور و تحویل بده.
اما این سؤال هم‌چنان باقی ماند که آیا در عصر پیغمبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ و امام علی ـ علیه‌السلام ـ از ارباح مکاسب (درآمدهای کسب و کار) نیز خمس گرفته شده است یا نه؟در پاسخ این سؤال باید گفت: اسناد تاریخی روشنی در این زمینه به دست نیامده است که پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ و امام علی ـ علیه‌السلام ـ خمس ارباح مکاسب را گرفته باشند؛ ولی این موضوع هیچ‌گونه اشکالی در وجوب پرداخت خمس درآمد کسب ایجاد نمی‌کند؛ زیرا روایات زیادی از طریق امامان معصوم ـ علیه‌السلام ـ دیگر داریم که صاحب
وسائل الشیعه همه آن
روایات را در باب‌های مختلف جمع‌آوری کرده است.
صرف زیاد بودن این روایات بیان کننده این مطلب است که خمس در اقسام مختلف آن از طرف مردم پرداخت می‌شد. ما به‌عنوان نمونه به بعضی از آن روایات اشاره می‌کنیم:
یکی از اصحاب به امام نهم ـ علیه‌السلام ـ چنین نوشت: به ما اطلاع بدهید که آیا خمس بر تمام چیزهایی است که انسان استفاده می‌کند، از کم و زیاد از تمام انواع درآمدها و هم‌چنین بر صنعتگران هم
واجب است؟ و این خمس را چگونه باید پرداخت؟
امام به خط خویش نوشت: خمس بعد از هزینه زندگی است.
از این عبارت به‌خوبی استفاده می‌شود که سؤال‌کننده هم در عمومیت خمس شک داشته است، و هم در کیفیت آن، و امام با یک جمله کوتاه آن چنان‌که معمول نامه‌نگاری آن زمان بود به هر دو سؤال، پاسخ گفته است.
هنگامی که می‌فرماید: خمس بعد از هزینه
زندگی است، هم پاسخ کیفیت گفته شده که سؤال دوم
راوی است و هم پاسخ سؤال اول مربوط به اصل وجوب خمس در تمام درآمدها.
به او (امام ـ علیه‌السلام ـ) عرض کردم به من دستور داده‌اید به کارهای شما رسیدگی کنم، و
حق شما را بگیرم، این موضوع را به دوستان شما اطلاع دادم، بعضی از آنها گفتند: حق امام چیست؟ من نمی‌دانستم در جواب چه بگویم؟ امام فرمود خمس بر آنها
واجب است، گفتم در چه چیز؟ فرمود: در کالاها و صنایع، گفتم و کسانی که تجارت می‌کنند و با دست خود چیزی را می‌سازند؟ فرمود بله، در‌صورتی‌که بعد از هزینه زندگی برای آنها امکانی بماند.
راوی این
روایت شخصی است به نام «ابوعلی بن راشد» که از وکلا و نمایندگان مخصوص امام نهم و دهم ـ علیهماالسلام ـ بوده است. چنین کسی هنگامی که می‌گوید به او نوشتم که مرا مأمور گرفتن حق خود ساخته‌اید، شک نخواهیم کرد که مخاطب نامه حتماً امام ـ علیه‌السلام ـ بوده است.
ابراهیم بن محمد الهمدانی به امام ـ علیه‌السلام ـ نوشت: علی (ابن مهزیار) نامه پدر شما را برای من خواند که در آن دستور داده شده بود، صاحبان
آب و
زمین بعد از هزینه خود، یک دوازدهم درآمد خویش را به حضرت بپردازند، و اما کسانی که آب و ملک آنها برای هزینه آنها کفاف نمی‌دهد، چیزی بر آنها واجب نیست، نه یک دوازدهم و نه غیر آن، افرادی که در نزد ما هستند در این زمینه اختلاف و گفت‌و‌گو دارند. می‌گویند: بر آب و زمین خمس درآمد لازم است، آن هم بعد از هزینه خود آب و زمین و خراج آن، نه هزینه خود
انسان و همسر و فرزند او. امام در جواب او چنین نوشت و علی بن مهزیار نیز آن نامه را مشاهده کرد که بر چنین شخصی خمس لازم است بعد از هزینه زندگی خود و زن و فرزند و بعد از خراج حکومت.
در این حدیث که از نظر سند صحیح و محکم است، صریحاً دستور داده شده است که مردم موظف‌اند از مازاد درآمد اراضی بعد از کسر هزینه زندگی، خمس بپردازند و اگر ملاحظه کنید بعضی از امامان ـ علیهم‌السلام ـ بیش از یک دوازدهم نمی‌گرفته‌اند، به خاطر این است که با توجه به شرایط خاص عصر خود همه و یا قسمتی از خمس را به شیعیان می‌بخشیدند تا در فشار واقع نشوند.
مطالب فوق گواه اجرایی بودن خمس غنائم و غیر غنائم در زمان
امام علی علیه‌السلام و یا در زمان امامان معصوم ـ علیهم‌السلام ـ دیگر است؛ اما این‌که در زمان
حضرت علی علیه‌السلام چه کسانی مأمور جمع‌آوری خمس بودند، مطلبی است که تاریخ آن را به ما نرسانده؛ البته بیان نکردن تاریخ دلیل بر اجرایی نشدن این حکم در زمان آن حضرت نیست؛ چراکه بسیاری از کتاب‌های معتبر
شیعه در جنگ‌ها سوزانده شده‌اند یا در طول قرون متمادی به دلایل مختلفی از بین رفته‌اند. بنابراین بسیاری از روایات و مطالب مهم به دست ما نرسیده است. در نتیجه با عنایت به این‌که بیان احکام از طریق امام علی ـ علیه‌السلام ـ یا امامان
معصوم علیهم‌السلام دیگر است،
درمی‌یابیم که مسئله خمس آن‌گونه که امروز در فقه شیعه مطرح است برگرفته از
سنت رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وآله یا امامان معصوم ـ علیهم‌السلام ـ است که این سنت همان کلام
خداوند متعال و اسلام حقیقی است و یکی از واجبات مالی است.
پایگاه اسلام کوئست.
