حکم گناهان پیش از تکلیف
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: سن تکلیف، گناه، حکم گناهان.
پرسش: برای کسی که به سن تکلیف نرسیده، اگر گناهی انجام دهد، در حساب اعمال او نوشته خواهد شد؟
پاسخ: نکسی که به حد تکلیف نرسیده، اگر گناهی از او سر بزند، از نظر شرعی و فقهی چون در تکلیف بلوغ و عقل شرط است، لذا
گناه و تقصیر او براساس ضوابط و قواعد مجازات اخروی ندارد، اگرچه در برخی موارد مسئولیت دنیوی دارد.
البته به لحاظ اخلاقی و تربیتی گرچه مکلف شرعی نیست، اما اگر خوب و بد را تشخیص می‌دهد، لازم است از هم‌اکنون که
روح و قلبش پاک و لطیف و نورانی است، خود را با کثافت و نجاست گناهان آلوده نکند و از همین ابتدا خود را آماده مقابله با لذت‌های زودگذر گناهان بکند تا هنگام وجوب
تکلیف، قوی و مستحکم در برابر
شیطان و
نفس اماره بایستد. مضاف بر این‌که هرگز نباید از آثار وضعی و پی‌آمدهای بد گناهان در بزرگ‌سالی
غفلت کرد؛ یعنی چه‌بسا برخی گناهان در دوران خردسالی، اثر تخریبی‌اش مانند سمی باشد که هم‌اکنون اثرش را نمی‌بینیم، اما بعد از چند سال اثرش را می‌گذارد و
آدم را بیمار و مسموم می‌کند. در‌هرحال از همان دوران کودکی، باید مراقب و مواظب اعمال خویش باشد تا لکه سیاه و کثیف گناه بر روح و
قلب پاک او ننشیند و اگر خدای نکرده، ندانسته و از روی
جهل و غفلت گناهی مرتکب شده، از همان ابتدا با
توبه و رجوع به
پروردگار آن را پاک کند که خداوند ارحم الراحمین بسیار از چنین کودک و نوجوانی خشنود می‌شود.
بهطورکلی اگر فردی به حد
تکلیف نرسیده باشد، کار
حرام و گناهی از او سر بزند، آیا مسئولیت و گناهی برای او محسوب می‌شود یا خیر؟ بهطورکلی مسئولیت‌ها و مجازات‌ها بر دو دسته‌اند: ۱. مسئولیت‌ها و مجازات‌های دنیوی؛ ۲. مسئولیت‌ها و مجازات‌های اخروی.
نسبت به مسئولیت‌ها و مجازات‌های دنیوی، پاره‌ای از از مجازات‌ها متوجه این شخص می‌شود؛ بهطورکلی آثار و احکامی که بر افعال انسان مترتب می‌شود، بر دو دسته است: پاره‌ای از احکام بر افعالی مترتب می‌شود که از روی عمد و
اختیار از
انسان صادر شده است، این نوع از آثار و احکام بر افعال کودک مترتب نمی‌شود و پاره‌ای از احکام و آثار بر فعل انسان مترتب می‌شود؛ هرچند از روی
اراده و
اختیار انسان نباشد، این سنخ از احکام بر فعل کودک مترتب می‌شود.
آیت‌الله خویی در این مورد می‌گوید:
عمد صبی به منزله خطا نسبت به افعالی محسوب می‌شود که با این قید موضوع احکام شرعیه قرار گرفته‌اند که از فاعل از روی اراده و اختیار و قصد و عمد صادر شود؛ اما افعالی که فی حد ذاته موضوع احکام شرعیه‌اند و قصد و عمد در آن مدخلیت ندارد، آثار این دسته از افعال بر افعال
کودک بار می‌شود؛ همانند جنابت؛ زیرا
جنابت موجب
غسل می‌شود؛ هرچند در حال
خواب از انسان محقق شود که اراده انسان در آن هیچ‌گونه مدخلیتی ندارد یا همانند
نجاسات، در صورت اصابت
نجاست به بدن، بدن نجس می‌شود؛ هرچند بدون التفات به نجاست باشد و از جمله اتلاف مال غیر از این قبیل است که موجب
ضمان می‌شود؛ هرچند در حال
غفلت و بدون اراده و اختیار صادر شود.
و مواردی زیادی از این قبیل در
فقه وجود دارد؛ به عنوان نمونه:
۱. اگر نوجوانی در
سن سیزده سالگی که هنوز به حد بلوغ نرسیده، ولی کاملاً مطالب را خوانده و می‌فهمد، اگر مرتکب قتلی شود، آیا می‌توان گفت، هیچ گناهی مرتکب نشده و هیچ‌گونه
مجازات و بازخواستی نمی‌شود؛ مسلماً مورد مؤاخذه قرار می‌گیرد. بله مجازاتش همانند بزرگ‌سالان نیست؛ ولی در حد پایین و ابتدایی
تنبیه وجود دارد؛ پس
بلوغ و
عقل کامل از شروط
تکلیف در مرحله عالی است؛ اما در سنین و مراحل پایین‌تر، در مورد پاره‌ای از گناهان که قبح و زشتی آن‌ها برای افراد کاملاً قابل درک است، در این مورد بلوغ و عقل شرط تکلیف و بازخواست نیست غیر بالغ هم مسئول است.
۲. اگر کودکی دزدی کند، حد سرقت نمی‌زنند؛ لیکن تأدیب می‌شود و کیفیت و مقدارش با نظر حاکم شرع تعیین می‌گردد و اگر دزدی تکرار شود، تا پنج مرتبه مجازات‌هایی گفته شده است. در مرتبه اول
عفو می‌شود، در مرتبه دوم ادب می‌گردد و بار سوم سر انگشتانش را با تیغ می‌برند تا خون جاری شود و بار چهارم مثل بزرگ‌سالان انگشتانش قطع می‌گردد.
اما نسبت به مسئولیت‌ها و مجازات‌های اخروی، بهطورکلی افعالی که موجب عقوبت و مجازات اخروی می‌شود: بر دو دسته است:
پاره‌ای از احکام، حاکم به
حسن و قبح آن، عقل است؛ همانند
قتل نفس،
ظلم به دیگران،
دزدی مال مردم و اذیت دیگران بدون دلیل موجه؛ اما پاره‌ای از احکام حاکم به حسن و قبح آن، شرع است، نسبت به قسم دوم تردیدی نیست، که مجازات اخروی در کار نیست؛ زیرا چون حاکم به حسن و قبح به تبع
ثواب و عقاب آن اعمال، خداوند است و
خداوند مرز عقوبت خویش را از ابتدای تکلیف قرار داده است؛ یعنی کسی که از ابتدای تکلیف مرتکب جرم شود، خداوند او را مورد عقوبت قرار می‌دهد، معنای این کلام آن است که قبل از آن عقوبتی در کار نیست.
اما نسبت به قسم اول از احکام، برخی بزرگان عقیده‌شان بر این است که نمی‌توان گفت چنین افرادی مستحق عقوبت نیست؛ زیرا حاکم به حسن و قبح و به تبع حاکم به ثواب و عقاب نسبت به این
گناهان عقل است و معیار در نزد عقل این است که شخص به حد تمییز کافی رسیده باشد و از عقل و شعور لازم بهره‌مند باشد، چنین فردی را مستحق عقوبت می‌دانند و برای عقل این معنا موضوعیت ندارد که مثلاً کودک ممیزی که یک
روز به
سن بلوغ او باقی مانده، او را معاقب نداند؛ اما بعد از یک روز همان کودک اگر آن
گناه را مرتکب شود، او را مستحق عقوبت بداند؛ در‌حالی‌که از نظر عقل موضوع تغییر نیافته است، براساس این دیدگاه، چنین شخصی مستحق عقوبت است.
ولی نمی‌توان به طور قطع چنین شخصی را مستحق عقوبت اخروی در این فرض دانست؛ زیرا روایاتی که دلالت بر عدم عقوبت انسان نابالغ دارد، شامل چنین فردی هم می‌شود.
در روایتی از
پیامبر گرامی
اسلام آمده است: «
رُفِعَ الْقَلَمُ عَنْ ثَلَاثَةٍ عَنِ الْمَجْنُونِ حَتَّی یَبْرَاَ، وَ عَنِ الْغُلَامِ حَتَّی یُدْرِکَ، وَ عَنِ النَّائِمِ حَتَّی یَسْتَیْقِظَ؛
قلم مواخذه و عقوبت از مجنونی تا زمانی که خوب شود و کودک تا زمانی که به حد شعور و فهم برسد و خواب تا زمانی که بیدار شود، برداشته شده است».
و نظیر این مطلب در روایتی دیگر از
امام علی (علیه‌السّلام) آمده است: «
اَنَّ الْقَلَمَ یُرْفَعُ عَنْ ثَلَاثَةٍ عَنِ الصَّبِیِّ حَتَّی یَحْتَلِمَ وَ عَنِ الْمَجْنُونِ حَتَّی یُفِیقَ وَ عَنِ النَّائِمِ حَتَّی یَسْتَیْقِظَ؛
قلم عقوبت و مواخذه از سه شخص برداشته شده است؛ اول، کودک تا زمانی که
بالغ شود؛ دوم، دیوانه تا زمانی که عاقل شود، سوم: انسان خواب تا بیدار شود».
و این
روایات جزو روایاتی است که هم در
منابع روایی شیعه آمده است و هم در منابع روایی
اهل سنت آمده و مورد
عمل هر دو فرقه بوده است.
صاحب
جواهر (محمدحسن نجفی) در مورد این روایت می‌گوید: این
روایت از روایاتی است که اهل سنت و شیعه هر دو
روایت کرده‌اند، فراتر از آن
ابن‌ادریس حلی مدعی شده است که این روایت به اتفاق
فریقین روایت شده است.
در روایت دیگر از
امام صادق (علیه‌السّلام) روایت شده است: «
اِنَّ اَوْلَادَ الْمُسْلِمِینَ مَوْسُومُونَ عِنْدَ اللَّهِ شَافِعٌ وَ مُشَفَّعٌ فَاِذَا بَلَغُوا اثْنَتَیْ عَشْرَةَ سَنَةً کَانَتْ لَهُمُ الْحَسَنَاتُ فَاِذَا بَلَغُوا الْحُلُمَ کُتِبَتْ عَلَیْهِمُ السَّیِّئَاتُ؛
فرزندان
مسلمان در نزد خداوند به نام شافع و مشفع (شفاعت‌کننده و کسی که
شفاعت او پذیرفته می‌شود) معروف است، هرگاه به دوازده سال برسد، حسنات برای آنان نوشته می‌شود و هرگاه به حد
بلوغ شرعی برسد، گناهان نیز برای او نوشته می‌شود».
این
روایات به خصوص طایفه دوم می‌رساند که مطلق گناهان، عقوبت برای آن بعد از سن بلوغ برای شخص محسوب می‌شود؛ اما ثواب و حسنات را خداوند از دوازده سالگی برای او محسوب می‌نماید.
حاصل آن‌که کسی که به حد
تکلیف نرسیده، اگر گناهی از او سر بزند، از نظر شرعی و فقهی چون در تکلیف بلوغ و عقل شرط است، لذا
گناه و تقصیر او براساس ضوابط و قواعد مجازات اخروی ندارد، اگرچه در برخی موارد مسئولیت دنیوی دارد.
البته به لحاظ اخلاقی و تربیتی گرچه مکلف شرعی نیست، اما اگر خوب و بد را تشخیص می‌دهد، لازم است از هم‌اکنون که
روح و قلبش پاک و لطیف و نورانی است، خود را با کثافت و نجاست گناهان آلوده نکند و از همین ابتدا خود را آماده مقابله با لذت‌های زودگذر گناهان بکند تا هنگام وجوب
تکلیف، قوی و مستحکم در برابر
شیطان و
نفس اماره بایستد. مضاف بر این‌که هرگز نباید از آثار وضعی و پی‌آمدهای بد گناهان در بزرگ‌سالی
غفلت کرد؛ یعنی چه‌بسا برخی گناهان در دوران خردسالی، اثر تخریبی‌اش مانند سمی باشد که هم‌اکنون اثرش را نمی‌بینیم، اما بعد از چند سال اثرش را می‌گذارد و
آدم را بیمار و مسموم می‌کند. در‌هرحال از همان دوران کودکی، باید مراقب و مواظب اعمال خویش باشد تا لکه سیاه و کثیف گناه بر روح و
قلب پاک او ننشیند و اگر خدای نکرده، ندانسته و از روی
جهل و غفلت گناهی مرتکب شده، از همان ابتدا با
توبه و رجوع به
پروردگار آن را پاک کند که خداوند ارحم الراحمین بسیار از چنین کودک و نوجوانی خشنود می‌شود.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «حکم گناهان پیش از تکلیف»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۵/۰۴.
