تقویت و تضعیف عزت نفس
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: عزت نفس، تقویت.
پرسش: عزت نفس یعنی چه و چه عواملی باعث تقویت یا تضعیف آن می‌شود؟
پاسخ: عزت نفس احساس ارزشمند بودن است؛ اما اگر دقیق‌تر نگاه کنیم، عزت نفس عبارت است از: اعتماد به توانایی خود در اندیشیدن، اعتماد به توانایی خود در کنار آمدن با چالش‌های اولیه زندگی، اعتماد به حق خود برای موفق و شاد بودن، احساس ارزشمند و شایسته بودن، داشتن حق ابراز نیازها و خواسته‌ها و ... است. برخی ویژگی‌های افراد دارای عزت نفس، عبارت‌اند از: مستقل عمل می‌کنند، مسئولیت‌پذیرند، به پیشرفت‌هایشان افتخار می‌کنند، به چالش‌های جدید مشتاقانه روی می‌آورند، دامنه وسیعی از هیجان‌ها و احساسات را نشان می‌دهند، ناکامی‌ها را به‌خوبی تحمل می‌کنند، «احساس می‌کنند که می‌توانند دیگران را تحت تأثیر قرار دهند و ... .هم‌چنین برخی ویژگی‌های افراد فاقد عزت نفس بدین شرح است: قریحه‌های خود را از دست می‌دهند، احساس می‌کنند که دیگران، ارزشی برایشان قائل نیستند، احساس ناتوانی می‌کنند، به‌آسانی تحت تأثیر دیگران قرار می‌گیرند، «دامنه محدودی از عواطف و احساسات را نشان می‌دهند، از موقعیت‌های نگرانی زا می‌گریزند، بهانه‌جویی می‌کنند و زود ناامید می‌شوند، برای ضعف‌های خود دیگران را سرزنش می‌کنند. و ... .
قبل از هر چیز باید بگوییم این‌جا عزت به نفس به معنی رایج آن یعنی حرمت خود، منظور است که ریشه
اعتماد به نفس است. حال به معنای عزت نفس اشاره می‌کنیم.
اگر بخواهیم معنایی کلی از عزت نفس بیان کنیم می‌توان گفت:
عزت نفس احساس ارزشمند بودن است؛
اما اگر دقیق‌تر نگاه کنیم، عزت نفس عبارت است از:
اعتماد به توانایی خود در اندیشیدن، اعتماد به توانایی خود در کنار آمدن با چالش‌های اولیه
زندگی، اعتماد به حق خود برای موفق و شاد بودن، احساس ارزشمند و شایسته بودن، داشتن حق ابراز نیازها و خواسته‌ها و ... است.
(نوعی
خودشناسی نسبت به توانایی‌ها و محدودیت‌هاست).
«مستقل عمل می‌کنند»، «مسئولیت‌پذیرند». «به پیشرفت‌هایشان افتخار می‌کنند»، «به چالش‌های جدید مشتاقانه روی می‌آورند»، «دامنه وسیعی از هیجان‌ها و احساسات را نشان می‌دهند»، «ناکامی‌ها را به‌خوبی تحمل می‌کنند»، «احساس می‌کنند که می‌توانند دیگران را تحت تأثیر قرار دهند» و ... .
«قریحه‌های خود را از دست می‌دهند»، «احساس می‌کنند که دیگران، ارزشی برایشان قائل نیستند»، «احساس ناتوانی می‌کنند»، «به‌آسانی تحت تأثیر دیگران قرار می‌گیرند»، «دامنه محدودی از عواطف و احساسات را نشان می‌دهند»، «از موقعیت‌های نگرانی زا می‌گریزند»، «بهانه‌جویی می‌کنند و زود ناامید می‌شوند»، «برای ضعف‌های خود دیگران را سرزنش می‌کنند.» و ... .
قبل از بیان راه‌های قوت و ضعف عزت نفس تذکر دو نکته در باب «زمینه» و «پیش‌نیاز دست‌یابی به عزت نفس» ضروری است. این دو نکته عبارت‌اند از:
ارتباط
کودک با جامعه اطرافش تعیین‌کننده عزت نفس و عدم آن است که به طور نمونه به دو مورد از این ارتباط‌ها اشاره می‌کنم:
مهم‌ترین منشأ پدید آمدن خودپنداره (تصور از خود) و عزت نفس، رفتار و واکنش دیگران نسبت به فرد، به خصوص کودک است. والدین یکی از مهم‌ترین منابع شکل‌گیری خودپنداره و احساس
ارزش، نسبت به خود، در کودکان و نوجوانان هستند.کودکانی که مدام طرد می‌شوند کم کم به طرد خود می‌پردازند و احساس بی ارزشی می‌کنند و این خودپنداره تا بزرگسالی به همراه آنان خواهد بود.
کودک که به تدریج
رشد می‌کند، خود را با دیگران (مانند برادر، خواهر، دوستان و همسالان) مقایسه می‌کند، این مقایسه یکی از منابع اصلی ایجاد خودپنداره و عزت نفس در
کودکان است؛ مثلاً اگر برادر یا خواهر این فرد باهوش باشد، این شخص خودش را کم هوش تصور می‌کند و این تصور را مدام به خود تلقین می‌کند و...
عزت نفس هنگامی به وجود می‌آید که نیازهای ابتدایی
زندگی به نحو مناسبی ارضا شده باشد. افراد زمانی از
عزت نفس زیاد بهره‌مند می‌شوند که بتوانند دم۴ شرط متمایز احساسات مثبتی را تجربه کنند:
احساس همبستگی وقتی به وجود می‌آید که اشخاص از پیوندهایی که برای او مهم است و دیگران آن‌ها را تأیید می‌کنند راضی باشد.
احساس بی همتایی وقتی به وجود می‌آید که افراد بتوانند صفات یا ویژگی‌هایی را که موجب تفاوت و تمایز او از دیگران می‌شود بشناسد، به آن‌ها احترام بگذارد، و به سبب داشتن آن صفات، مورد احترام و تایید دیگران قرار بگیرد.
احساس قدرت وقتی به وجود می‌آید که شخص بداند منابع، فرصت و قابلیت آن را دارد که به طُرق عمده بر شرایط زندگی خویش تاثیر بگذارد.
برای داشتن عزت نفس زیاد، نوجوان باید به حد کافی نمونه‌ها یا الگوهای انسانی، فلسفی و عملیاتی را پیش رو داشته باشد.
اما راه‌های تقویت عزت نفس، (نقطه مقابل عوامل تضعیف آن است)
طریقه صحبت کردن در مورد خود را تغییر دهید و سعی کنید هرگز خودتان را
تحقیر نکنید و برای هرچه می‌خواهید و نیاز دارید کلمه «من» را به کار ببرید.
از جسم خود مواظبت کنید.
تحقیقات اخیر پزشکی به طور علمی این حقیقت را ثابت کرده است که میزان
عقل و هوشی که انسان آن را به
ارث می‌برد، تأثیری همیشگی بر رفتار دارد و
سلامتی فکر و بدن به طرز پیچیده‌ای با یک‌دیگر در ارتباط هستند. برای برخورداری از زندگی توأم با اعتماد به نفس باید از توانایی جسمانی لازم برخوردار باشیم و بی‌توجهی به آن، یکی از بزرگ‌ترین ضرباتی است که به خود وارد کرده‌ایم. بنابراین لازم است رژیم غذایی مناسب، خواب کافی،
ورزش منظم و ... را در برنامه
زندگی خود لحاظ کنیم.
به احساسات خود احترام بگذارید،
احساسات به ندرت به انسان
دروغ می‌گویند. راست گفته‌اند که «اگر احساسات خود را از خود و هر کس دیگری پنهان کنید، در واقع خودتان را پنهان کرده‌اید».
راه‌های مناسبی برای بیان احساسات خود پیدا کنید، سرکوب کردن هیجان‌ها، انرژی ما را از بین می‌برد و موجب برخی مشکلاتی مانند: میگرن، پشت درد، اختلالات معده و روده، ترس‌ها،
وسواس و
افسردگی) می‌شود.
ابراز وجود و روی پای خود ایستادن را در خود تقویت کنید، و این را همیشه در گوش خود زمزمه کنید که «زندگی من متعلق به دیگران نیست، من برای آن زندگی نمی‌کنم تا مطابق انتظار دیگران رفتار کنم».
روابط حسنه خود را تقویت کنید و برای تقویت آن این موارد را رعایت کنید:
۱. گفت‌وگوهای کوتاه را دست‌کم نگیرید.
۲. از لطیفه و
شوخی استفاده کنید.
۳. به علائم غیر کلامی توجه کنید (ژست،
چهره، چشم‌ها و ابروها و...).
۴. تعریف و تمجید متناسب داشته باشید.
۵. دیگران را تحقیر نکنید.
۶. ارتباط چشمی خوبی برقرار کنید.
توانایی خود را در انتقاد کردن و پذیرش
انتقاد بالا ببرید و آن‌چه در این زمینه شما را کمک می‌کند، «واقع‌گرایی»، «پیش‌بینی». «هم‌دلی»، «
آرامش» و «دقت» است.
برای هر تغییری در زندگی برنامه‌ریزی داشته باشید، و لازمه این کار هم
صبر و
استقامت است و هم‌چنین نباید خود را با دیگران مقایسه کنید و یا حتی مگذارید دیگران در مورد
پیشرفت شما قضاوت کنند؛ بلکه این فقط خود شما هستید که می‌توانید بهترین
قضاوت را در مورد رفتار و احساسات خود داشته باشید.
در زندگی خصوصی خود، سعی کنید محکم، مستدل و منضبط و مواظب باشید. عصبانیت، شما را از حالت اعتدال خارج نکند.
لحظه به لحظه از سلامت جسم و روان خود مراقبت کنید و به فکر خود باشید.
اکنون به چند روایت توجه کنید:
امام علی (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: بدانید که هر کس با مردم به انصاف رفتار کند،
خداوند جز بر عزت او نمی‌افزاید.
علی (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: هرگاه جویای عزت باشی آن را در
اطاعت از
خدا بجوی.
(توجه به
مقام خلیفة اللهی، بندگی و...)
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرمایند: هر کس از ظلمی که به او شده در گذرد، خداوند به جای آن در
دنیا و آخرت او را عزیز گرداند.
و دیگر موارد مثل طمع نداشتن به مردم،
توکل، نگه داشتن زبان، پای‌بندی به حق، فرو خوردن خشم و ... .
۱. روش‌های تقویت عزت نفس در نوجوانان، هرس کلمز و دیگران، ترجمه: پروین علی‌پور، انتشارات آستان قدس رضوی.
۲. روان‌شناسی عزت نفس، ناتانیل براندی، ترجمه: مهدی قراچه‌داغی، تهران، نشر نخستین.
۳. عزت نفس در افراد با نیازهای ویژه، سیدجلال صدرالسادات و حسن شمس اسفندآباد، تهران، انتشارات سازمان بهزیستی کشور و دانشگاه علوم بهزیستی.
۴. تکنولوژی و مهندسی فکر، محمدعلی حقیقی، تهران، انتشارات فراروان.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تقویت و تضعیف عزت نفس»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۳/۲۸.
