انتقاد
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: انتقاد، نقدپذیری، انتقاد سازنده.
پرسش: چگونه انتقاد کنیم که طرف مقابل پرخاش نکند؟
پاسخ: در مسئله انتقاد سازنده، بهتر است به موارد زیر اشاره کنیم: ۱. توجه به معنی لغوی نقد داشته باشیم؛ یعنی بازشناسی خوب از بد و متذکر شدن نکات مثبت و منفی در کنار هم؛ ۲. بین توصیف رفتار و
قضاوت سلیقه‌ای در خصوص رفتار تمایز قائل شویم؛ ۳. به فرد مقابل با شیوه دقیق و لحن مناسب بفهمانیم که اشتباه مساوی با شرمندگی نیست (بینش‌دهی)؛ ۴. به کل
شخصیت فرد حمله نکنیم و بین کل شخصیت و رفتار نادرست (که جزئی از شخصیت است)، تمایز ایجاد کنیم؛ ۵. به کل شخصیت فرد به طور اجمال احترام بگذاریم؛ ۶. به اصل تدریج توجه کنیم؛ یعنی همان‌گونه که یک صفت خوب به تدریج ملکه انسان می‌شود، صفات بد نیز به تدریج در جان
انسان رسوخ پیدا می‌کند؛ ۷. نیت فرد منتقد نقش اساسی در چگونگی واکنش دارد؛ ۸. در مقابل دیگران کسی را نقد نکنیم؛ ۹. زمانی باشد که فرد سر حال و در حالت
آرامش و آسودگی خیال است؛ ۱۰. به محتوا و موضوع نقد توجه داشته باشیم؛ ۱۱. به فرد بفهمانیم که اگر خواستار محبوبیت و مقبولیت و تایید اجتماعی هست، نقدپذیری یکی از مهم‌ترین عامل‌های ارتباطی است.
اگر به کتب لغت رجوع کنیم، می‌بینیم که «
نقد» به معنی ظاهر ساختن
عیوب یا محاسن کلام به کار رفته است و نقّاد کسی است که خوب را از بد جدا می‌کند.
اما متأسفانه به خاطر عدم رعایت آداب نقد، این کلمه امروز بیشتر رنگ و بار منفی آن یعنی بازخواست و مؤاخذه کردن و سیم جین کردن و ... دارد. پس یکی از راه‌های انتقاد سالم توجه به معنی لغوی است؛ یعنی بازشناسی خوب از بد و متذکر شدن نکات مثبت و منفی در کنار هم است (نقد تحلیل یک پدیده و بیان نکات خوب و بد (+ و -) آن است).
یکی از شیوه‌های سازنده در نقد این است که بین توصیف رفتار و قضاوت سلیقه‌ای در خصوص رفتار تمایز قائل شویم. توصیف از ما، قضاوت از خودش؛ یعنی سعی نکنیم
قضاوت کنیم و حتماً از خودش هم اقرار بگیریم که کارش اشتباه بوده.
به طرف مقابل با شیوه دقیق و لحن مناسب بفهمانیم که اشتباه مساوی با شرمندگی نیست؛ اغلب چنین فکر می‌کنیم که اشتباه احساس شرمندگی و تقصیر را به همراه دارد و در نتیجه آن طرد شدن از طرف دیگران است؛ پس باید برای حفظ احترام به خود و
عزت نفس، انتقاد را نپذیریم، ما باید این چهارچوب ذهنی غلط را به هم بزنیم و بیان داریم که ارتباطی بین اشتباه و احترام نیست، اشتباه جزء جدانشدنی زندگی است، اشتباه گاهی سرچشمه بهره‌وری است و گاهی سرچشمه افت است، همین است و بس؛ البته
انسان باید با هشیاری،
مشورت،
مطالعه، توجه به انتقادها از اشتباهات خود کم کند. باید یاد دهیم که در مقابل اشتباه، احساس شرمندگی و
تقصیر نکند؛ بلکه اشتباه خود را بپذیرد (ابراز وجود منفی) تا باعث نشود که تحت سلطه افراد سلطه‌گر برود یا از اشتباه ناکرده پوزش بخواهد و یا حالت تدافعی به خود بگیرد، یا انتقاد متقابل کند و یا انکار اشتباه کند.
حمله به کل شخصیت نشود: انتقادِ (Criticism) سالم، انتقادی است که در آن بین کل شخصیت و رفتار نادرست (که جزئی از شخصیت است)، تمایز ایجاد شود.
نگوییم: شما (کل شخصیت) آدم بدی هستید، بگوییم: این رفتار خاص شما اشتباه است؛ و به این طریق رفتار مورد نقد را به طور شفاف مشخص کنیم و برچسب به کل وجود و شخصیت فرد نزنیم. اگر فرد احساس کند که شما به کل شخصیت او که برایش باارزش است، حمله کرده‌اید، او هرگز به شما
اجازه نمی‌دهد وارد حریمِ شخصیتی مقبول او شوید؛ بنابراین یا درصدد انتقاد از شما برمی‌آید و یا به نوعی حالت تدافعی به خود می‌گیرد.
در انتقاد سازنده، اول باید به کل شخصیت فرد به طور اجمالی
احترام گذاشت و نکات مثبت آن شخصیت را برشمرد، این کار باعث می‌شود که فرد شما را محرم خود احساس کند و درصدد
دفاع برنیاید و به نکات و نقد شما توجه و تأمل کند.
یکی از اصول بسیار مهم در تغییر و اصلاح رفتار توجه به اصل تدریج است؛ یعنی همان‌گونه که یک صفت خوب به تدریج ملکه انسان می‌گردد، صفات بد نیز به تدریج در جان انسان رسوخ پیدا می‌کند. پس ما باید با سیاست گام‌به‌گام به تغییر رفتار یا
اندیشه فرد اقدام کنیم و به او زمان بدهیم که به اصلاح بپردازد. پس:
أ. در یک جلسه، یک نقد کافی است؛
ب. بلافاصله انتظار تغییر نداشته باشیم.
نیت فرد منتقد نقش اساسی در چگونگی واکنش دارد. آیا
هدف سلطه‌گری و تخریب است یا هدف اصلاح ارتباطات و یا افکار و رفتار است. اگر فرد از نیت صحیح مطلع شود، حالت دفاعی به خود نمی‌گیرد؛ چون می‌داند که این انتقاد خطر برچسب خوردن، بد بودن و طرد شدن از اجتماع را همراه ندارد؛ پس اول این‌که منتقد باید به او بفهماند (با رفتار و گفتار و توجه به نکات مثبت او) که هدف سلطه‌گری ندارد. دوم این‌که معادله ذهنی او را به هم بزند و معادله صحیح جای‌گزین کند.
•• معادله غلط: پذیرش نقد = پذیرش اشتباه، و آن یعنی
آدم بد بودن و در نتیجه آن طرد شدن و خورد شدن شخصیت.
•• معادله صحیح: پذیرش نقد = پذیرش اشتباه، و آن یعنی اقرار به این‌که
انسان جایزالخطاست و گامی به سوی
خودشناسی و آینده بهتر پس هنوز مطرود نیست و با رفع آن اشتباه محبوب‌تر می‌شود.
در جمع نباشد.
حضرت علی (علیه‌السلام) می‌فرمایند: نقد و
نصیحت کردن دیگران در جمع یعنی کوبیدن و خورد کردن شخصیت طرف مقابل؛ «
نُصْحُک بین الملاءِ تقریعٌ».
پس در نقد باید دقت داشته باشیم که در مقابل دیگران کسی را نقد نکنیم، نقد با لحن آمرانه و زورگویانه نباشد و به شکل غیر مستقیم صورت گیرد.
داستان وضوی
امام حسن و
حسین (علیهما‌السلام) و پیرمرد، اگرچه داستان کوتاهی است، نکات بسیار آموزنده‌ای دربر دارد. (مقابل جمع نبود، لحن آمرانه نبود و به شخصیت او احترام گذاشتند. «قضاوت بین دو
وضو کند»).
زمانی باشد که سر حال و در حالت
آرامش و آسودگی خیال است. نه زمانی که زیر فشار ذهنی و خستگی جسمی و ... است. به همین خاطر که دقیق است برخی، انتقاد را به جراحی
روح و روان آدمی تشبیه کرده‌اند.
در بیان موضوع نقد سعی کنیم ابعاد شخصیتی او را در نظر داشته باشیم (عواطف،
شناخت، روح،
احساسات) و تناسب سن،
هوش، رغبت و تمایل و
انگیزه او به نقد بپردازیم.از بیان
موعظه و پند در اول کلام بپرهیزیم، نقد را در ظرف و قالب جذاب ارائه دهیم؛ مثلاً به جای این‌که مستقیماً به او بگوییم
سیگار این ضرر را دارد، بدون خطاب کردن طرف مقابل، سؤال‌هایی زیرکانه همراه با اطلاعات و آمار دقیق از سیگار و ضررهای آن طرح کنیم و قضاوت را به خود او واگذاریم.
به طرف مقابل بفهمانیم که اگر خواستار
محبوبیت و
مقبولیت و تأیید اجتماعی هستید،
نقدپذیری یکی از مهم‌ترین عامل‌های ارتباطی است. (البته این تذکر باید در قالب نکات دقیق نقد مطرح شود).
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «انتقاد»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۵/۲۶.
