کیفیت تسبیح فاطمه زهرا
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: تسبیح حضرت زهرا،
ذکر کثیر.
پرسش: احادیث کیفیّت تسبیح فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیهم) را چگونه بیان کرده‌اند؟
پاسخ اجمالی: در تسبیح زهرا (علیهاالسّلام) نظر مشهور این است که نخست «اللَّه اکبر» گفته می‌شود، سپس «الحمد للَّه» و بعد، «سبحان اللَّه» ولی برخی روایات این ترتیب را لازم نمی‌دانند و برخی دیگر فائل به تفصیل شده‌اند.
احادیث فراوانی بر استحباب ذکر تسبیحات فاطمه زهرا (علیهاالسّلام) که از مصادیق «ذکرِ کثیر» دانسته شده
تاکید کرده‌اند. این احادیث (که در
کتب اربعه شیعه و برخی از
صحاح و
مسانید مشهور اهل سنّت به طریق‌های مختلف، نقل شده‌اند) بیان‌گر، آن‌اند که استحباب این تسبیح، منحصر به تعقیب
نمازهای واجب و یا هر نمازی نیست؛ بلکه هنگام خواب و یا برای رفع پاره‌ای مشکلات نیز مفید است.
همه این احادیث، اتّفاق دارند که تسبیحات فاطمه زهرا (علیهاالسّلام) از ترکیب سه ذکرِ «اللَّه اکبر»، «الحمد للَّه» و «سبحان اللَّه» به وجود آمده و عطای پرارزش
پیامبر خدا به دختر بزرگوارش
فاطمه (علیهاالسّلام) است. همچنین در تعداد هر یک از این اذکار و نیز شمار مجموعه آنها، اتّفاق نظر است؛ یعنی همه روایات، تعداد ذکر «اللَّه اکبر» را ۳۴ بار، «الحمد للَّه» را ۳۳ بار و «سبحان اللَّه» را نیز ۳۳ بار دانسته‌اند که مجموع آنها یکصد می‌شود.
تنها اختلافی جزئی، در ترتیب این سه جزء است. احادیث شیعی به اتّفاق، «اللَّه اکبر» را ذکر آغازین می‌دانند؛
ولی برخی احادیث اهل سنّت، آن را ذکر پایانی می‌شمرند،
هرچند برخی دیگر که در منابع معتبرتری هستند، در این بخش با احادیث شیعی همسو و همگون‌اند.
از این‌رو، این اختلاف به‌آسانی قابل حل است.
اختلاف دیگر، در حوزه احادیث شیعی و در ترتیب «الحمد للَّه» و «سبحان اللَّه» است. مشهور احادیث شیعی، «الحمد للَّه» را بر «سبحان اللَّه» مقدّم می‌دارند.
و تنها چند حدیث معدود، عکس آن را ابراز می‌دارند. بر همین اساس، بیشتر فقها، ترتیب معمولی و رایج کنونی، یعنی «اللَّه اکبر»، «الحمد للَّه» و «سبحان اللَّه» را ذکر کرده‌اند، هر چند برخی از آنان، قائل به
تخییر شده و هر دو ترتیب را مجاز و مطابق با
سنّت دانسته‌اند.
نظریه مشهور: تقدیم
تحمید بر
تسبیح است.
علّامه حلّی در کتاب
المختلف (که اختلاف فتاوای فقیهان شیعه را بررسی می‌کند) می‌گوید:
مشهور در تسبیح زهرا (علیهاالسّلام) این است که نخست «اللَّه اکبر» گفته می‌شود، سپس «الحمد للَّه» و بعد، «سبحان اللَّه». این را شیخ
[طوسی] در
النهایة و
المبسوط و
[شیخ
] مفید در
المقنعة و
سَلّار و
ابن‌بَرّاج و
ابن‌ادریس ذکر کرده‌اند.
در باره این کلام
علّامه حلّی باید گفت که مراجعه مستقیم به کتاب‌های فقهی، همین نتیجه را می‌دهد.
همچنین شیخ‌بهایی، در
مفتاح الفلاح آن را مشهور دانسته و گفته است:
آنچه در تعقیبات مشهور است و به آن عمل می‌شود، مقدّم داشتن «الحمد للَّه» بر «سبحان اللَّه» است.
محدّث بحرانی نیز در
الحدائق الناضرة، پس از ذکر همه احادیث و در پایان جمع‌بندی دلالی و سندی خود، قول مشهور و برخوردار از قوّت‌روایی را «تقدیم تحمید بر تسبیح» دانسته است.
شیخ محمّدحسن نجفی نیز در کتاب گران‌سنگ
جواهر الکلام، چنین نوشته است:
آنچه در میان اصحاب، شهرت بسیار دارد و بلکه در
وسائل الشیعة آمده است که شیعه به آن عمل می‌کرده‌اند، این است که نخست، سی و چهار «اللَّه اکبر» گویند، سپس سی و سه «الحمد للَّه» و بعد، سی و سه «سبحان اللَّه». در فتاوا و احادیث، در این باره اختلافی نمی‌یابم، بجز خبر
علل الشرائع که به زودی آن را ذکر خواهم کرد.
(گفتنی است حدیث علل الشرائع، مطابق با احادیث اهل سنّت است و در اسناد آن نیز راویان اهل سنّت به چشم می‌خورند.)
استدلال قول مشهور، ساده و روشن است. احادیث بسیاری بر مدّعای آن دلالت دارند که با یک شمارش ساده، می‌توان فزونیِ آنها را بر احادیث قول دیگر، نشان داد. افزون بر این، اسناد احادیث دلالت‌کننده بر قول مشهور، در مقایسه با احادیث دیگر، از قوّت بیشتری برخوردارند و از این‌رو، حتّی اگر این دو دسته احادیث مختلف را با هم متعارض بدانیم (که خواهیم گفت چنین نیست)، باز هم بنا به
شهرت روایی و قوّت سندی، ترجیح با قول مشهور خواهد بود.(
شیخ یوسف بحرانی برای تقویت نظریه مشهور، به دلیل دیگری نیز تمسّک کرده که خالی از ضعف نیست)
نظریه دوم این‌جا تقدیم تسبیح بر تحمید است. دلیل این قول آن است که برخی فقیهان متقدّم، مانند
شیخ صدوق و پدرش،
ابن جُنَید و شیخ طوسی (در برخی از کتاب‌هایش) به هنگام بیان کیفیت تسبیحات فاطمه زهرا (علیهاالسّلام) تسبیح را بر تحمید، مقدّم کرده‌اند
و چون این فقیهان به روزگار ائمّه (علیهم‌السّلام) نزدیک بوده و خود، محدّث نیز بوده‌اند، می‌توان قول آنان را ردّی بر قول مشهور دانست.
در پاسخ این گفته، می‌توانیم تصریح شیخ صدوق و شیخ طوسی را بیاوریم که آنان، هر دو شکل ترتیب مشهور و غیر مشهور را جایز دانسته‌اند و مقصودشان از بیان ترتیب غیر مشهور، آن بوده است که بگویند ترتیب مشهور، لازم الرعایه و انحصاری نیست و هر دو کیفیت، مشروع و مطابق با سنّت است.
برخی فقیهان متاخّر، مانند
صاحب جواهر نیز این نظر را دارند و حتّی آن را به
علّامه حلّی و
فیض کاشانی نیز نسبت داده‌اند.
دلیل صاحب جواهر، آن است که در مسائل مستحب، اختلاف در میان احادیث، به تعارض نمی‌انجامد تا نیاز به ترجیح یا تخییر پیش آید؛ بلکه در این‌گونه موارد، تاکید بر یک سو، به منظور معرّفی فرد احسن و اَکمل است، نه ردّ جواز و مشروعیت طرف دیگر.
صاحب جواهر می‌افزاید:
ای بسا سخن
امام صادق (علیه‌السّلام) اشاره به این دارد، آن جا که فرمود: «وَ تُبدَاُ بِالتَّکبیرِ؛ با اللَّه اکبر شروع شود» و در باره بقیّه سکوت کرد.
یعنی آنچه مهم است، آغاز با
تکبیر است و چون امام (علیه‌السّلام) از بیان ترتیب میان حمد و تسبیح خودداری ورزیده، پس ترتیب آن دو، مهم نیست و آنچه
محمّد بن عذافر از فعل امام صادق (علیه‌السّلام) گزارش داده که امام (علیه‌السّلام) تحمید را بر تسبیح مقدّم داشته است،
جز جواز و حدّ‌اکثر، استحباب آن را اثبات نمی‌کند و دلالتی بر حتمیّت آن و طرد کیفیّت دیگر ندارد.
نظریه دیگری نیز در این میان مطرح است و آن، تفصیل است؛ یعنی اختصاص کیفیّت مشهور (تقدیم تحمید بر تسبیح) به تعقیب نماز و اختصاص کیفیت غیر مشهور (تقدیم تسبیح بر تحمید) به هنگام خواب.
شیخ بهایی، این تفصیل را با استفاده از
اجماع مرکّب، رد کرده است؛
امّا فقیهان دیگر مانند
محدّث بحرانی و
صاحب جواهر، این رد را نپسندیده و مسئله را محلّ تمسّک به این‌گونه دلیل‌ها ندانسته‌اند.
دلیل بهتر در ردّ این تفصیل، مراجعه به احادیث است؛ زیرا در میان احادیث مشهور، حدیثی داریم که همان کیفیت مشهور را برای گفتن این ذکر قبل از خواب، اثبات می‌کند و در میان احادیث غیر مشهور نیز حدیث مختص به تعقیب نماز داریم. به عبارت دیگر، این جمع‌بندی در احادیث، قابل اجرا نیست و احادیث مشهور، مطلق هستند و هر دو حالت را در بر می‌گیرند.
بر اساس آنچه گذشت، می‌توان گفت نظر اتّفاقی عالمان شیعه در شروع کردن با تکبیر (که موافق نقل محدّثان مشهور اهل سنّت (مانند:
بخاری،
مسلم نیشابوری و
ابو‌داوود) است) بر نقل دیگر محدّثان اهل سنّت که قائل به عکس آن و اختتام به تکبیر هستند ترجیح دارد؛ امّا در باره اختلاف دیگر (یعنی تقدیم تحمید بر تسبیح)، لزومی به انحصار در شکل و کیفیتِ مشهور نیست و هر دو شکل، مشروع است، هر چند با توجّه به کثرت احادیث و فتاوای فقیهان، می‌توان ترتیب مشهور را بهتر دانست.
حدیث‌نت، برگرفته از مقاله «کیفیت تسبیح فاطمه زهرا» تاریخ بازیابی۱۳۹۹/۱/۱۷.
