ویژگی دانش‌جو
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: دانش‌جو، دانش‌پژوه، علم و دانش.
پرسش: ویژگی‌های دانش‌جویان و دانش‌پژوهان خوب چیست؟
پاسخ: نمونه‌ای از ویژگی‌ها و آداب مهم برای کسی که در طلب
دانش است ـ چه از دانش‌آموز، دانش‌جو و طلبه ـ عبارت است از:
تزکیه نفس و خودسازی، تلاش و نشاط علمی، بزرگ‌داشت مقام استاد، درک و بینش درست سیاسی و ... .
مهم‌ترین ویژگی دانش‌جو و دانش‌پژوه خوب، هم‌چنین ادب تحصیل علم، این است که در مسیر یادگیری و رشد علمی، دارای نیت پاک باشند و در جهت هدفی الاهی و انسانی گام بردارند. نیز در راه تحصیل علم باید ـ در خواندن، نوشتن، مباحثه،
تفکر، حفظ کردن مطالب، و ... ـ همواره کوشا بود، و هم‌بستگی با اشتغالات علمی را مطلوبِ خویش برشمرده و آن را
سرمایه زندگانی خود دانست.
بحث از ویژگی‌ها و آداب مهم برای دانش‌جویان و دانش‌پژوهان ـ چه دانش‌آموز، دانش‌جو و چه طلبه ـ در چند بخش زیر به اختصار بیان می‌شود و برای آگاهی بیشتر به منابع مربوطه مراجعه شود:
تزکیه نفس و
خودسازی ـ رهیدن از رذایل و رسیدن به
فضایل اخلاقی ـ با اعمال ویژه‌ای همراه و قابل تحقق است که در این بخش از بحث چند نمونه بیان می‌شود:
نخستین ویژگی و ادب تحصیل علم که باید به‌عنوان یک امر ضروری و قطعی مورد توجه دانش‌پژوهان قرار گیرد، این است که در مسیر یادگیری و رشد علمی، دارای نیت پاک باشند و در جهت هدفی الاهی و انسانی گام بردارند؛ زیرا محور و کانون
ارزش عمل و رفتار هرکسی بر قصد و نیت و جهت گیری او مبتنی است. براساس همین قصد و نیت است که اعمال و
رفتار انسان گاهی همچون سفال و کوزه شکسته‌ای فاقد ارزش می‌شود، و گاهی نیز همین
اعمال و رفتار در سایه نیت و جهت‌یابی، و هدف‌گیریِ درست و الاهی، همانند گوهری گران‌بها آن‌چنان دارای ارزش و اعتبار می‌گردد که نمی‌توان آن را به علت گران‌مایگی، ارزیابی کرد، و گاهی نیز همین
اعمال و رفتار، به جهت هدف‌گیری‌های نادرست و غیر انسانی به‌صورت وزر و وبالی بر دوش انسان سنگینی کرده، و برگه‌های جرم و گناه فزون‌تری بر صفحات
زندگی و پرونده اعمال سیاه او اضافه خواهد نمود.
همان‌طور که در سخنان مبارک رسول اکرم ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ آمده است:
«مردم در
روز قیامت بر حسب نیت‌ها (و اراده‌های خویش)، محشور می‌شوند».
«
علم و دانش را با این اهداف (بی‌ارزش) نیاموزید که با سفیهان و نابخردان درافتید، و با دانشمندان به
جدال و ستیز برخیزید، و یا نظر مردم را به خود معطوف سازید؛ بلکه در گفتار خویش، پویای همان اهدافی باشید که در پیشگاه
خداوند متعال و در نزد او قرار دارد؛ زیرا آن‌چه نزد خداست پایدار و فناناپذیر است؛ چون خداوند، باقی و پایدار است ...».
بنابراین دانش‌جویان و دانش‌پژوهان، در کوشش‌های علمی و عملی خود رضایت خدا و طاعت از فرمانِ او و پیراستن خویش از رذایل اخلاقی و ارشاد بندگان خدای متعال به حقایق
دین و خدمت به
اسلام را هدف خویش قرار دهند. و از اهداف دنیاییِ نادرست و کم ارزش دوری کنند. هم‌چنین نباید هدف از کسب علم و دانش، برتری‌جویی و بالیدن نسبت به دیگران قرار گیرد.
یکی دیگر از ویژگی‌هایی که باید دانش‌جویان و دانش‌پژوهان در حوزه علوم معنوی و معارف دینی به آن اهتمام و عنایت داشته باشند، این است که همراه با آموختن این علوم و آگاهی‌ها، به‌تدریج، این معارف را به کار بندند. علم و دانش به منزله درخت، و
عمل کردن بر طبق آن بسان میوه همان درخت است.
امام صادق علیه‌السلام فرمود: «اگر عالم و دانشمند به علم خود عمل نکند، موعظه و اندرز او از دل‌ها می‌لغزد؛ چنان‌که باران از سنگ صاف بلغزد».
کسی که در راه کسب دانش است، باید دل و جان خود را از رذایل اخلاقی که
شخصیت روحی و معنوی
انسان را به انحطاط و نابودی می‌کشاند، پالایش کند و خود را آراسته به فضایل اخلاقی نماید.
اهل علم ـ همانند دیگر انسان‌ها ـ باید به انجام
واجبات (مانند
نماز،
روزه، و ...) اهتمام داشته، و از
گناهان دوری کنند؛ زیرا اعضا و اندام‌های انسان نیز دارای احکام خاص است که در جاهای مناسب خود ـ مانند کتاب‌های فقهی و رساله توضیح المسائل ـ مورد بحث و بررسی قرار گرفته است که هر فرد مسلمانی باید ناگزیر آنها را فرا گیرد و در برابر این مقررات، سر تسلیم و طاعت فرود آورد.
محتوای این ویژگی ضمن موارد ذیل بیان می‌شود:
در راه تحصیل علم باید ـ در خواندن، نوشتن، مباحثه، تفکر، حفظ کردن مطالب، و... ـ همواره کوشا بود، و هم‌بستگی با اشتغالات علمی را مطلوبِ خویش برشمرده و آن را سرمایه زندگانی خود دانست.
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: «
خداوند ـ عزوجل ـ می‌فرماید: مذاکرات و گفت‌و‌گوهای علمی در میان بندگانم ـ به شرط آن‌که این مذاکرات، آنان را به امر و فرمان و
شناخت من، رهنمون باشد ـ از عواملی است که می‌تواند قلب‌های مرده و دل‌های خفته را زنده و بیدار سازد».
پا گذاشتن در محیط درس و مدرسه، این وظیفه را بر عهده انسان می‌گذارد که آن‌چه یاد گرفته به دیگران نیز بیاموزد. انبار کردن
دانش و دریغ داشتن آن از دیگران کار مطلوبی نیست؛ از‌این‌رو اهل علم نباید در انتقال آگاهی‌های خود به کسانی که در مقام علمی پایین‌تر و ضعیف هستند، تنگ‌نظر و بخیل باشند، بلکه موظف‌اند آن‌چه را می‌دانند به تناسب به آنها بیاموزند و بر معلوماتشان بیفزایند.
امام باقر علیه‌السلام فرمود: «زکات علم این است که آن را به بندگان یاد بدهی».
از معاشرت با افرادی که دانش‌جو و دانش‌پژوه را از مسیر تحصیل و هدفش منحرف، و به خود سرگرم می‌سازند، به‌ویژه افرادی که عُمر خویش را بیهوده صرف می‌نمایند، خودداری کند.
در مقدار آموختن راضی باشد؛ ولی قانع نباشد، و با وجود این‌که می‌تواند اندوخته‌هایِ علمی را در خویشتن ذخیره سازد، به سرمایه کم و اندوخته‌های کمِ علمی قانع نشود، و تلاش و کوشش علمی را به آینده موکول نکند و تأخیر نیندازد؛ زیرا در لابه‌لای تأخیر در هر کاری، ممکن است آفات و حوادثی زیان‌بار پیش‌آمد کند؛ همان‌طور که
امام علی علیه‌السلام فرموده است:
«استفاده نکردن از فرصت‌ها و به هدر دادن آنها پشیمانی و اندوه می‌آورد».
علاوه بر این می‌تواند فرصت‌های دیگر را که در پیش دارد، صَرفِ تحصیل مطالب سودمندِ دیگر نماید.
هرکه به تحصیل علم و دانش مشغول است، باید با دیده تکریم و احترام به معلم و استاد خویش بنگرد؛ زیرا اگر شاگرد با چنین دیدگاهی احترام‌آمیز به استاد خود بنگرد، می‌تواند به بهره‌گیری از استاد و نفوذ و ثباتِ بیان و گفتارِ او در ذهن خود کمک نماید.
بنابراین شاگرد باید حقوق استاد خود را بشناسد؛ سپس آنها را عملی نماید.
ائمه اطهار علیهم‌السلام درباره احترام شاگرد به استاد و حقوقی که او باید در
حق معلم خویش رعایت نماید، بسیار سفارش فرموده‌اند و مصادیقی را نیز برای تحقق این احترام و ادب شمرده‌اند؛ مانند این‌که
امام سجاد علیه‌السلام این موارد را به‌عنوان حقوق استاد بر گردن شاگرد برمی‌شمرند:
۱. مقام استاد را بزرگ بداند؛
۲. به مجلس درس استاد احترام نهد؛
۳. به سخنان او گوش دهد؛
۴. شاگرد ذهن خود را تنها برای (گوش دادن به سخنان) او اختصاص دهد؛
۵. فهم خود را برای استاد به کار گیرد؛
۶. با دلی پاک به سخنان او گوش سپارد و ... .
دانش‌جویان و دانش‌پژوهان به‌عنوان قشر فرهنگی جامعه باید نسبت به مسائل سیاسی و اجتماعی آگاهی و بینش داشته باشند، تا اندازه‌ای که به تحصیل علم و دانش آنان آسیبی نرساند و دانش‌جو و دانش‌پژوه را از هدف علمی او دور نکند.
امام علی ـ علیه‌السلام ـ فرموده است: «کسی که اوضاع روزگار خود را می‌شناسد، از آمادگی در مقابل مقتضیات آن
غفلت نمی‌ورزد».
ویژگی‌های یک دانش‌جو و دانش‌پژوه خوب و آداب تحصیل علم و دانش مباحث بیش‌تری را در‌بر دارد که در این باره می‌توان به منابع اختصاصی مربوط به آداب تعلیم و تعلم مانند کتاب «
منیة المرید فی أدب المفید و المستفید»
که ترجمه و شرح آن نیز هست، مراجعه کرد.
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «ویژگی دانش‌جو»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۶/۶.
