هیئت‌های عزاداری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: هیئت،
عزاداری.
پرسش: تاریخچه پیدایش
هیئت‌های عزاداری را توضیح دهید؟
پاسخ: کلمه «هیئت» در لغت به‌معنای «صورت، شکل، حالت هر چیز» آمده است.
و منظور از هیئت‌های عزاداری، نوعی
تشکل مذهبی، بر محور عزاداری برای
سیدالشهدا و
ائمه ـ علیهم‌السلام ـ است. «مجموعه‌هایی از مردم هر محله، در شهرها یا روستاها، که برای
سوگواری و روضه‌خوانی نسبت به
امام حسین ـ علیه‌السلام ـ به‌ویژه در
ایام عاشورا تشکیل می‌یابد.»
مهم‌ترین گروه‌ها و فعالیت‌های گروهی هر محله که هنوز هم پابرجا مانده است، همین هیئت‌های عزاداری می‌باشد. این هیئت‌ها دارای تمام خصوصیات یک
گروه اجتماعی کامل هستند؛ یعنی دارای نظام تقسیم کار و تفکیک نقش‌های دقیق و درونی شده هستند.
پس «گروه اجتماعی از یک عده افرادی تشکیل شده است که دارای یک وجه اشتراک مهم، فعالیت مشترک و کنش متقابل و احساس تعلق خاطر یا احساس «ما» باشند.»
البته این نظم و تفکیک کار در هیئت‌ها از همان بدو پیدایش نبوده است؛ بلکه به‌تدریج و به مرور زمان به‌صورت منسجم درآمده است که ما شاهد عینی آن به‌صورت هیئت‌های عزاداری امروزی می‌باشیم.
پیدایش عزاداری رسمی و علنی بر امام حسین ـ علیه‌السلام ـ از زمان
آل‌بویه شکل گرفته است. آل‌بویه
شیعه اثنی‌عشری بودند و خلفای عباسی که
بغداد مقر آنان بود، سنی‌مذهب بودند. اوج قدرت آل‌بویه در زمان معزالدوله بود؛ درحالیکه در این زمان
خلفای عباسی در ضعف کامل به سر می‌بردند. «
معزالدوله در سال ۳۵۲ هـ. ق دستور داد که مردم در
روز عاشورا گرد یکدیگر برآیند و اظهار حزن (و عزاداری نسبت به امام حسین علیه‌السلام) کنند. در این روز بازارها بسته شد، خرید و فروش موقوف گردید، قصابان گوسفند
ذبح نکردند، هریسه پزها، هریسه (حلیم یا آبگوشت) نپختند، مردم آب ننوشیدند، در بازارها
خیمه برپا کردند و بر آنها پلاس آویختند، زنان بر سر و روی خود می زدند و بر
حسین ـ علیه‌السلام ـ ندبه می‌کردند، در این روز نوحه‌گری و ماتم به پا گردید.... »
این مراسم و عزاداری در زمان آل‌بویه فقط روز
عاشورا بوده و تا
انقراض این سلسله هر سال، تکرار می‌شده است. در زمان
صفویان نیز از آنجایی که
مذهب رسمی، شیعه دوازده امامی بوده است، مراسم عزاداری در
ماه محرم و روز عاشورا انجام می‌گرفته و همراه با
قمه‌زنی بوده است.
تاورنیر، سیاح و سفرنامه‌نویس اروپایی در حضور
شاه‌سلیمان ناظر مراسم سوگواری ماه محرم بوده و می‌نویسد: «شاه‌سلیمان در ساعت ۷ صبح در وسط تالار جلوس کرده و بزرگان همه بر پا ایستاده بودند. مسئولیت برپایی نظم به بیگلر بیگی سپرده شده بود... بعد از آن بیگلر بیگی شروع به داخل کردن دسته‌ها کرد. هر دسته عماری داشت که هشت تا ده نفر آن را حمل می‌کردند و در هر عماری تابوتی گذارده و روی آن را با پارچه زری پوشانده بودند... »
اولئاریوس هم شاهد عزاداری مردم در شهر
اردبیل بوده است، وی می‌نویسد: «مراسم در میدان بزرگ شهر انجام می‌گرفت... اردبیل پنج خیابان اصلی بزرگ دارد و هریک از آنها مختص به صنف معینی است. این اصناف هرکدام دسته ویژه جداگانه‌ای تشکیل داده‌اند و برای خود
مداحان جداگانه‌ای دارند. صنفی که بهترین سروده و
نوحه را ارائه دهد، مشهور می‌شود. این گروه‌ها به مدت دو ساعت یکی پس از دیگری به نوبت عزاداری می‌کنند... »
در زمان حاکمیت ایل زند نیز (چون پیرو آیین
تشیع بودند و از آنجایی که
کریم‌خان مرد متدین و مقید به آداب و مراسم مذهبی بود)، به
تقلید از پادشاهان صفوی، در ایام محرم به برگزاری مراسم عزاداری می‌پرداختند.
اما در زمان
قاجاریه به‌خصوص در عهد
ناصر‌الدین‌شاه ما شاهد برپایی عزاداری چشمگیر هستیم؛ به‌نحوی که مراسم دیگر منحصر به روز عاشورا نبوده؛ بلکه به دهه اول
محرم و به ایام سوگواری‌های ائمه ـ علیهم‌السلام ـ مانند ۱۹ تا ۲۳ رمضان و ۲۸ صفر نیز گسترش یافته بود. خود ناصر‌الدین‌شاه در دهه اول محرم در تکیه
دولت حضور پیدا می‌کرد و سالانه مبلغ پنجاه هزار تومان برای برگزاری مراسم سوگواری امام حسین ـ علیه‌السلام ـ خرج می‌شد.
گزارش‌های نظمیه تهران از محلات مختلف در سال‌های ۱۳۰۳ تا ۱۳۰۵ خبر از برپایی مراسم عزاداری می‌دهد. از بررسی گزارش‌های مربوطه به روز هفتم محرم ۱۳۰۴ بر‌می‌آید که ۴۸ مجلس
روضه و در روز تاسوعای همان سال ۵۳
مجلس برگزار شده است. گذشته از دو ماهِ محرم و
صَفر، چنان‌که گزارش‌های
نظمیه گواهی می‌دهند، مجالس روضه‌خوانی در دیگر ماه‌های سال نیز برگزار می‌شد. شنیده شده است که رسم روضه‌های هفتگی و ماهانه را ملا آقا دربندی بنیاد نهاده.
در
دوره پهلوی ابتدا
رضاشاه برای تثبیت
حکومت خود و جلب توجه مردم، به برگزاری مجلس روضه‌خوانی اقدام می‌کرد و حتی هنگام عزاداری گِل بر سر خود می‌مالید.
اما بعد از گذشت چند سال، او از برگزاری مجالس و مراسم عزاداری به کلی جلوگیری کرد و به‌شدت با برگزاری آنها مخالفت و
مبارزه نمود. او روضه‌خوان‌ها را زندانی و اذیت و اهانت می‌کرد و صاحب‌خانه را به جرم روضه‌خوانی دستگیر و زندانی می‌نمود. در این اوضاع و احوال بود که روضه‌خوانی و عزاداری مخفیانه در خانه‌ها برگزار شد؛ هرچند منع عزاداری با مخالفت شدید و مبارزه مردم روبه‌رو شد، ولی کم‌کم روضه‌خوانی و عزاداری به‌طور پنهانی به خانه‌ها کشیده و پایه و بنیان هیئت‌ها بناگذاری شد.
در زمان محمدرضاشاه، عزاداری آزاد ولی بسیار محدود شده و خروج دسته‌جات را منحصر به سه روز
تاسوعا و
عاشورا و یازدهم محرم نمودند و آن‌هم به‌خاطر استفاده از این فرصت برای
تبلیغات سوء علیه عزاداری
امام حسین ـ علیه‌السلام ـ بود تا مراسم مذهبی و سنت‌های موروثی آبا و اجدادی ما را از بین ببرد و یا به شکل دیگری تغییر بدهد.
منع عزاداری توسط رضا و
محمدرضاشاه باعث ایجاد تشکل‌های مردمی و دسته‌جمعی به‌صورت هیئت‌های مذهبی گردید تا اینکه در دوران انقلاب اسلامی به اوج خود رسید. به‌موجب آماری که از
سازمان تبلیغات اسلامی تهران و غیره به دست آمده، تعداد دسته‌جات و هیئت‌های حسینی تهران تا سال ۱۳۷۶ شمسی به چهار هزار و پانصد هئیت رسیده و با دسته‌جات اطراف
تهران که مجموع دسته‌جات استان بود به حدود هشت هزار هیئت می‌رسید.
در این هیئت‌ها علاوه بر مجالس روضه‌خوانی هفتگی و ماهیانه و دهگی، مجالس
دعای کمیل و
ندبه و
سمات و
زیارت عاشورا برگزار می‌گردد. نکته قابل ملاحظه درباره اسامی هیئت‌ها این است که هر هیئتی نام خاص و
پرچم و علامت ویژه انتخاب می‌کند. هیئت‌های عزاداری، گاهی متوسلین به یکی از
ائمه ـ علیهم‌السلام ـ و یا گاهی به
شهدای کربلا هستند؛ مانند هئیت
علی‌اصغر،
علی‌اکبر،
امام سجاد ـ علیه‌السلام ـ و....
نویسنده توانا و اهل قلم، حجة‌الاسلام جواد محدثی در کتاب خود راجع به تاریخ این‌گونه هیئت‌ها می‌نویسد:
«هیئت که نوعی سوگواری گروهی است، در قدیم هم رایج بوده و
شیعیان به‌صورت جمعی نوحه‌خوان و با تشکیلات به
زیارت قبر حسین ـ علیه‌السلام ـ می‌رفتند.
امام صادق ـ علیه‌السلام ـ به فائد حنّاط که خبر این‌گونه زیارت‌های جمعی را باز می‌گفت، فرمود: هرکس قبر
حسین ـ علیه‌السلام ـ را زیارت کند، درحالیکه به حق او آشنا باشد، خداوند گناهان گذشته و آینده او را می‌آمرزد.»
از قدیم‌ترین هیئت‌های موجود در تهران می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
۱. هیئت
محبان حسین که در سال ۱۳۶۳ هـ. ق تأسیس شد. از علمای شرکت کننده در این هیئت می‌توان از آیت‌الله حاج میرزا ابوالقاسم تنکابنی و محمد‌رضا تنکابنی، آیت‌الله خوانساری،
واعظ محترم سلطان الواعظین شیرازی و... نام برد.
۲. هیئت احمدی که در سال ۱۳۶۵ هـ. ق تأسیس شد.
۳. هیئت کربلایی‌های تهران که در ۱۳۴۸ هـ. ش تأسیس گردید. این هیئت بسیار گسترده و وسیع بوده و شعبه‌های متعددی در نقاط مختلف تهران پیدا کرد.
۴. هیئت کربلایی‌های مقیم قزوین در تهران به سال ۱۳۵۲ هـ. ش تأسیس گردید.
پس هيئت‌های عزاداری كه ما امروزه شاهد آن هستيم، ابتدا در مفهوم و معنا گسترده و
عام بود و به‌تدريج اين تشكل خاص و منظم به‌صورت «هيئت» شكل گرفت. در زمان آل‌بويه عزاداری به‌صورت علنی برای اولين بار صورت گرفت و در زمان
صفویه نيز ادامه يافت و در دوره
قاجاریه به اوج و گستردگی خود رسيد؛ به‌طوری كه علاوه بر روز عاشورا، دهه محرم و ماه صفر و حتی تشكيل مجالس
روضه هفتگی و ماهيانه شكل پيدا كرد. در
دوره پهلوی با ممانعت
حکومت، عزاداری‌های به‌صورت منظم و هيئت‌هايی در خانه‌ها به‌صورت مخفيانه تشكيل يافت تا اينكه در دوره انقلاب اسلامی اين هيئت‌های خانگی، رسمی و آشكارا به ارائه برنامه‌های مختلف پرداختند و هر هيئتی به نام يكی از شهدای
کربلا و ائمه ـ عليهم‌السلام ـ شروع به فعاليت كرد.
سایت اندیشه قم
