• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

محمدکاظم خراسانی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


کلیدواژه: سید محمدکاظم خراسانی، آخوند خراسانی، کفایة الاصول، عصر مشروطیت، نهضت مشروطه.

پرسش: محمدکاظم خراسانی معروف به «آخوند خراسانی» کیست؟

پاسخ: آخوند محمدکاظم خراسانی، فقیه اصولی و مرجع تقلید شیعه و از رهبران سیاسی عصر مشروطیت بود.ایشان، در حوزه‌های علمیه شیعه با یکی از کتاب‌های اصولی‌اش، یعنی‌ «کفایة الاصول» ‌ شناخته شده است.


آخوند محمدکاظم خراسانی (۱۲۵۵ - ۱۳۲۹ق)
[۱] امین عاملی‌، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ج‌۹، ص۵، بیروت، دارالتعارف‌، ۱۴۰۳ق.    
[۲] سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج‌۱۴، قسم ‌۲، ص۷۸۸، قم، مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، ۱۴۱۸ق.    
[۳] حسینی جلالی، سید محمدحسین، فهرس التراث، ج‌۲، ص۲۵۶، قم، انتشارات دلیل ما، ۱۴۲۲ق.
فقیه اصولی و مرجع تقلید شیعه و از رهبران سیاسی عصر مشروطیت بود. وی کوچک‌ترین پسر ملاحسین واعظ هراتی است. ملاحسین هراتی پیش از تولد محمدکاظم، ساکن مشهد شده بود و محمدکاظم در همان‌جا زاده شد.
[۴] امین عاملی‌، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ج‌۹، ص۵، بیروت، دارالتعارف‌، ۱۴۰۳ق.    


آخوند خراسانی در حوزه‌های علمیه شیعه با یکی از کتاب‌های اصولی‌اش، یعنی‌ «کفایة الاصول» ‌شناخته شده است؛ چنان‌که در مجامع علمی و نیز خارجی با رهبری‌اش در نهضت مشروطه.
[۵] علوی‌، سید ابوالحسن، رجال عصر مشروطیت، ص۹۷، محقق، مصحح، یغمایی، حبیب، افشار، ایرج، تهران، اساطیر، چاپ دوم‌، ۱۳۸۵ش.
[۶] قدیانی‌، عباس، فرهنگ جامع تاریخ ایران، ج‌۱، ص۴۹، تهران، انتشارات آرون‌، چاپ ششم‌، ۱۳۸۷ش.


از فرزندان معروف آخوند خراسانی، میرزا محمد (۱۲۹۴ - ۱۳۵۷ق)،
[۷] سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج‌۱۴، قسم ‌۲، ص۹۵۵، قم، مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، ۱۴۱۸ق.    
میرزا احمد (۱۳۰۰ - ۱۳۹۱ق)
[۸] سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج‌۱۴، قسم ‌۲، ص۹۵۵، قم، مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، ۱۴۱۸ق.    
و حاج حسین (۱۳۱۸ – ۱۳۹۶ق)
[۹] امین، ‌سیدحسن، مستدرکات ‌اعیان ‌الشیعة، ج‌۳، ص۶۶، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات‌، ۱۴۰۸ق.
است.

ایشان پس از مرحوم میرزای شیرازی و میرزای رشتی، مرجعیت عامه پیدا کرد و آوازه شهرت او از مرزهای عراق فراتر رفت؛ اما همچون دیگر سلف صالح خود، هیچ‌گاه از این مقام و موقعیت استفاده شخصی نکرد.
[۱۰] جمعی از پژوهشگران پژوهشکده باقرالعلوم، گلشن ابرار، ج۱، ص۴۳۵، قم، نشر معروف، ۱۳۷۹ش.


در تاریخ فقه امامیه، بعد از دوران استیلای اخبارگرایی و ظهور وحید بهبهانی، عصر اعتدال و تکامل اجتهاد آغاز می‌شود و این روند، تا زمان شیخ انصاری ادامه می‌یابد، دوره‌ای که تاکنون نیز ادامه دارد.
[۱۱] سبحانی، جعفر، تاریخ الفقه الاسلامی و ادواره، ص۴۳۱، بیروت، دارالاضواء.    
هرچند آخوند خراسانی نیز تربیت‌یافته این مدرسه و شاگرد شیخ انصاری است، ولی دقت و ژرف‌اندیشی بسیار آخوند، ابتکارات اصولی و به کارگیری شیوه جدید در طرح مباحث اصول، باعث شد ایشان بعد از شیخ انصاری، از بزرگان مدرسه وحید بهبهانی گردد و کتاب «کفایة الاصول» او، با وجود اشکالاتی که بر آن وارد است، تا امروز بالاترین کتاب درسی علم اصول در حوزه‌های علمیه شیعه و محور دروس خارج این علم قرار بگیرد.

آخوند خراسانی در دوران تحصیل از اساتید بزرگ و مشهوری بهره‌مند شد که برخی از آنها، عبارت‌اند از:

۱. میرزا ابوالحسن جلوه؛
۲. شیخ مرتضی انصاری؛
۳. میرزا سید محمدحسن شیرازی؛
۴. شیخ راضی نجفی.
[۱۲] امین عاملی‌، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ج‌۹، ص۵، بیروت، دارالتعارف‌، ۱۴۰۳ق.    
[۱۳] سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج‌۱۴، قسم ‌۲، ص۷۸۸، قم، مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، ۱۴۱۸ق.    

آخوند خراسانی پس از فوت میرزای شیرازی در سال ۱۳۱۲ق، بزرگ‌ترین حوزه درسی را داشت.

برخی شاگردان بزرگ آخوند خراسانی، عبارت‌اند از:

۱. میرزا ابوالحسن مشکینی؛
۲. سید ابوالحسن اصفهانی؛
۳. سید ابوالقاسم کاشانی؛
۴. سید جمال‌الدین گلپایگانی؛
۵. شیخ محمدجواد بلاغی؛
۶. حاج آقاحسین بروجردی؛
۸. شیخ عبدالحسین رشتی؛
۹. سید عبدالحسین شرف‌الدین؛
۱۰. شیخ عبدالکریم یزدی حائری؛
۱۱. سید عبدالهادی شیرازی؛
۱۲. شیخ محمدحسین نائینی؛
۱۳. سید محمود شاهرودی؛
۱۴. سید محسن امین عاملی؛
۱۵. آقا ضیاء‌الدین عراقی؛
[۱۴] سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج‌۱۴، قسم ‌۲، ص۷۸۹، قم، مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، ۱۴۱۸ق.    

۱۶. شیخ آقا بزرگ تهرانی. (صاحب کتاب‌ الذریعة الی تصانیف الشیعة).
[۱۵] آقا بزرگ تهرانی‌، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج‌۱۸، ص۸۸، قم، اسماعیلیان‌، ۱۴۰۸ق.    


‌
از آخوند خراسانی آثار و تألیفات بسیاری بر جای مانده است که فهرست برخی از آنها از این قرار است:

۸.۱ - کفایة الاصول

مشتمل بر یک دوره کامل اصول فقه به زبان عربی و با عباراتی مختصر و موجز و دقیق است. این کتاب از مشهورترین کتاب‌های اصولی عصر حاضر و پایان‌بخش دوره سطح در حوزه‌های علمیه است. موضوعات آن، محور درس خارج اصول و شامل نظریات اصولی آخوند خراسانی است؛ نظریاتی که حوزه‌های علمیه عراق و ایران و مناطق دیگر را به خود مشغول داشته است.

۸.۲ - درر الفوائد فی الحاشیه ...

حاشیه «درر الفوائد فی الحاشیه علی الرسائل‌ شیخ انصاری»، یکی دیگر از آثار آخوند خراسانی است.

۸.۳ - حاشیة الفرائد القدیمة

حاشیة الفرائد القدیمة، از حاشیه قبلی مختصرتر است.

۸.۴ - حاشیة المکاسب

حاشیۀ کتاب المکاسب از بهترین و دقیق‌ترین شروح مکاسب شیخ انصاری و از مهم‌ترین آثار علمی باقی‌مانده از آخوند خراسانی می‌باشد. این کتاب در عین اختصار مشتمل بر معظم مباحث بیع و خیارات است. ابتکارات و نوآوری‌ها و تحقیقات کمیاب، قدرت استدلال و استحکام ادله و احاطه علمی مؤلف، به اضافه دقت بی‌نظیر و بیان رسا و قلم روان، این حاشیه را از سایر حواشی ممتاز نموده است.

۸.۵ - ذخیرة العباد

ذخیرة العباد (رساله عملیه)، یکی دیگر از آثار آخوند خراسانی است.

آخوند به جر فعالیت‌های علمی و اجتماعی، برخی خدمات فرهنگی نیز داشته‌اند؛ مانند ساخت سه مدرسه برای طلبه‌های علوم دینی که امروزه به نام آخوند و با عنوان مدرسه بزرگ، مدرسه وسطی و مدرسه کوچک شناخته می‌شوند.
[۱۶] سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج‌۱۴، قسم ‌۲، ص۷۸۹، قم، مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، ۱۴۱۸ق.    


‌
یکی از حوادث بزرگ و سرنوشت‌ساز در تاریخ ایران و تشیع، واقعه مشروطه است. خاستگاه این حرکت، کاستن از ستم دستگاه‌های جور و محدود ساختن آنها بود. آخوند خراسانی همراه مجتهدان بزرگ هم‌عصر خویش با ارسال نامه‌ها و تلگرام‌ها برای رهبران مذهبی و سیاسی و نشر اعلامیه‌های روشنگر برای توده مردم،
[۱۷] افشار، ایرج، دفتر تاریخ مجموعه اسناد و منابع تاریخی، ج‌۱، ص۳۸۰ – ۳۸۱ و ۳۸۹ – ۳۹۰، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
[۱۸] ‌عین ‌السلطنة، قهرمان میرزا سالور، روزنامه خاطرات عین‌السلطنة، ج‌۴، ص۲۸۹۷ – ۲۸۹۸ و ۲۹۵۰، تهران، اساطیر، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
[۱۹] هدایت، مهدی‌قلی، مخبرالسلطنه، خاطرات و خطرات، ص۱۹۴ – ۱۹۵، تهران، زوار، چاپ ششم، ‌۱۳۸۵ش.
در رأس رهبران این جنبش قرار گرفت.
‌
با این‌که آخوند خراسانی در حوزه مسائل سیاسی کتاب یا رساله مستقل و مدونی نداشته و آرای سیاسی وی در میان آثار فقهی و اصولی، نامه‌ها، تلگراف‌ها، اعلامیه‌ها و احکام سیاسی او و نیز پاسخ‌های او به برخی استفتائات پراکنده است، ولی در این‌باره صاحب آرای بدیعی است که در ‌اندیشه فقیهان امامی پیش از وی سابقه ندارد.
طبق یک نظر، ‌اندیشه سیاسی آخوند در چهارچوب مکتب فقهی ـ سیاسی شیخ انصاری و با تکیه بر لوازم فکری و اجتماعی آن و البته با بسط آن و وجوهی از نوآوری فقهی ـ سیاسی، قابل تحلیل است؛
[۲۰] فیرحی، داوود، مبانی فقهی مشروطه‌خواهی از دیدگاه آخوند خراسانی، ج۱، ص۱۹۶، در مجموعه مقالات همایش بررسی مبانی فکری و اجتماعی مشروطیت ایران: بزرگ‌داشت آیت‌اللّه محمدکاظم خراسانی، تهران، دی ماه ۱۳۸۲ش، تهران، مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، ۱۳۸۴ش.
ولی بنا بر نظری دیگر اساساً او دارای مکتب سیاسی خاص و بی‌سابقه‌ای بوده که پس از وی نیز در سیره و سلوک سیاسی شاگردان متعددش که عالمانی طراز اول و برجسته بودند، تداوم یافته است.
[۲۱] کدیور، محسن،‌اندیشه سیاسی آخوند خراسانی، ج۱، ص۲۱۹-۲۲۰، در مجموعه مقالات همایش بررسی مبانی فکری و اجتماعی مشروطیت ایران: بزرگ‌داشت آیت‌اللّه محمدکاظم خراسانی، تهران، دی ماه ۱۳۸۲ش، تهران، مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، ۱۳۸۴ش.


آخوند خراسانی بر کتاب‌ «تنبیه الامّة» میرزای نائینی که مبانی دینی مشروطیت را بیان می‌کرد، تقریظ نوشت.
[۲۲] آقا بزرگ تهرانی‌، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج‌۴، ص۴۴۰، قم، اسماعیلیان‌، ۱۴۰۸ق.    


آخوند خراسانی همراه آیت‌اللّه حاجی میرزا حسین حاجی میرزا خلیل‌ به طرف‌داری از مشروطیت قیام نمود و پیشوایی نهضت ملی اسلامی را در عصر مشروطیت عهده‌دار گردیدند.
[۲۳] ادوارد براون، انقلاب مشروطیت ایران، ص۲۴۹، ترجمه: قزوینی، مهری، تهران، انتشارات کویر، چاپ دوم، ‌۱۳۸۰ش.
[۲۴] نوایی، عبدالحسین، دولت‌های ایران از آغاز مشروطیت تا اولتیماتم، ص۲۸۵، تهران، انتشارات بابک، چاپ اول.
حمایت این بزرگواران از مشروطیت، کمک بزرگی به نهضت مردم ایران در آن زمان نمود. تلگراف‌های اعتراض‌آمیز آخوند خراسانی به دربار محمدعلی‌شاه قاجار و تشویق مردم جهت ایستادگی در برابر استبداد منجر به سقوط آن پادشاه ستمگر و پناهنده شدن او به دربار روسیه شد.
[۲۵] کدیور، محسن،‌ اندیشه سیاسی آخوند خراسانی، در مجموعه مقالات همایش بررسی مبانی فکری و اجتماعی مشروطیت ایران: بزرگ‌داشت آیت‌اللّه محمدکاظم خراسانی، تهران، دی ماه ۱۳۸۲ش، تهران، مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، ۱۳۸۴ش.


گاهی خصلت‌های اخلاقی و ویژگی‌های فردی و انسانی شخصیت‌های علمی و سیاسی، از نگاه‌ها مورد غفلت واقع می‌شود و کمتر بدان توجه می‌شود. می‌توان گفت آخوند خراسانی یکی از این شخصیت‌هاست. جایگاه علمی آخوند و نقش سیاسی و اجتماعی وی، ابعاد اخلاقی او را در سایه قرار داده است. شاگردان، بستگان و شرح ‌حال‌نویسان در لابه‌لای گزارش‌های خود به نکات پسندیده و ارزشمندی در زندگی اخلاقی آخوند اشاره کرده‌اند که می‌توان آنها را چنین فهرست کرد:

۱. زهد و وارستگی از دنیا؛
۲. مردم‌داری و تلاش برای رفع گرفتاری مردم؛
۳. تحمل و مدارا در برابر مخالفان؛
۴. سخاوت؛
۵. تواضع و فروتنی.
برای هر یک از این خصلت‌ها نمونه‌هایی گزارش شده که از ذکر آن صرف‌نظر می‌شود.
[۲۶] نجفی ‌قوچانی، سید محمدحسن، برگی از تاریخ معاصر، حیات الاسلام فی احوال آیة الملک العلام، ص۱۶ – ۲۲، مصحح: شاکری، رمضان‌علی، تهران، نشر هفت، ۱۳۷۸ش.
[۲۷] کفایی خراسانی، عبدالرضا، بیان و شرحی مختصر از حیات و شخصیت آخوند ملامحمدکاظم خراسانی، نشریه دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد، شماره‌های ۳۵ و ۳۶، ص۲۵ – ۳۸، بهار و تابستان ۱۳۷۶ش.
[۲۸] استادی، رضا، گروهی از دانشمندان، ص۳۳۸ – ۳۴۰، قم، انتشارات مؤلف، ۱۳۸۳ش.


۱. ↑ امین عاملی‌، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ج‌۹، ص۵، بیروت، دارالتعارف‌، ۱۴۰۳ق.    
۲. ↑ سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج‌۱۴، قسم ‌۲، ص۷۸۸، قم، مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، ۱۴۱۸ق.    
۳. ↑ حسینی جلالی، سید محمدحسین، فهرس التراث، ج‌۲، ص۲۵۶، قم، انتشارات دلیل ما، ۱۴۲۲ق.
۴. ↑ امین عاملی‌، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ج‌۹، ص۵، بیروت، دارالتعارف‌، ۱۴۰۳ق.    
۵. ↑ علوی‌، سید ابوالحسن، رجال عصر مشروطیت، ص۹۷، محقق، مصحح، یغمایی، حبیب، افشار، ایرج، تهران، اساطیر، چاپ دوم‌، ۱۳۸۵ش.
۶. ↑ قدیانی‌، عباس، فرهنگ جامع تاریخ ایران، ج‌۱، ص۴۹، تهران، انتشارات آرون‌، چاپ ششم‌، ۱۳۸۷ش.
۷. ↑ سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج‌۱۴، قسم ‌۲، ص۹۵۵، قم، مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، ۱۴۱۸ق.    
۸. ↑ سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج‌۱۴، قسم ‌۲، ص۹۵۵، قم، مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، ۱۴۱۸ق.    
۹. ↑ امین، ‌سیدحسن، مستدرکات ‌اعیان ‌الشیعة، ج‌۳، ص۶۶، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات‌، ۱۴۰۸ق.
۱۰. ↑ جمعی از پژوهشگران پژوهشکده باقرالعلوم، گلشن ابرار، ج۱، ص۴۳۵، قم، نشر معروف، ۱۳۷۹ش.
۱۱. ↑ سبحانی، جعفر، تاریخ الفقه الاسلامی و ادواره، ص۴۳۱، بیروت، دارالاضواء.    
۱۲. ↑ امین عاملی‌، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ج‌۹، ص۵، بیروت، دارالتعارف‌، ۱۴۰۳ق.    
۱۳. ↑ سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج‌۱۴، قسم ‌۲، ص۷۸۸، قم، مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، ۱۴۱۸ق.    
۱۴. ↑ سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج‌۱۴، قسم ‌۲، ص۷۸۹، قم، مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، ۱۴۱۸ق.    
۱۵. ↑ آقا بزرگ تهرانی‌، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج‌۱۸، ص۸۸، قم، اسماعیلیان‌، ۱۴۰۸ق.    
۱۶. ↑ سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج‌۱۴، قسم ‌۲، ص۷۸۹، قم، مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، ۱۴۱۸ق.    
۱۷. ↑ افشار، ایرج، دفتر تاریخ مجموعه اسناد و منابع تاریخی، ج‌۱، ص۳۸۰ – ۳۸۱ و ۳۸۹ – ۳۹۰، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
۱۸. ↑ ‌عین ‌السلطنة، قهرمان میرزا سالور، روزنامه خاطرات عین‌السلطنة، ج‌۴، ص۲۸۹۷ – ۲۸۹۸ و ۲۹۵۰، تهران، اساطیر، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
۱۹. ↑ هدایت، مهدی‌قلی، مخبرالسلطنه، خاطرات و خطرات، ص۱۹۴ – ۱۹۵، تهران، زوار، چاپ ششم، ‌۱۳۸۵ش.
۲۰. ↑ فیرحی، داوود، مبانی فقهی مشروطه‌خواهی از دیدگاه آخوند خراسانی، ج۱، ص۱۹۶، در مجموعه مقالات همایش بررسی مبانی فکری و اجتماعی مشروطیت ایران: بزرگ‌داشت آیت‌اللّه محمدکاظم خراسانی، تهران، دی ماه ۱۳۸۲ش، تهران، مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، ۱۳۸۴ش.
۲۱. ↑ کدیور، محسن،‌اندیشه سیاسی آخوند خراسانی، ج۱، ص۲۱۹-۲۲۰، در مجموعه مقالات همایش بررسی مبانی فکری و اجتماعی مشروطیت ایران: بزرگ‌داشت آیت‌اللّه محمدکاظم خراسانی، تهران، دی ماه ۱۳۸۲ش، تهران، مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، ۱۳۸۴ش.
۲۲. ↑ آقا بزرگ تهرانی‌، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج‌۴، ص۴۴۰، قم، اسماعیلیان‌، ۱۴۰۸ق.    
۲۳. ↑ ادوارد براون، انقلاب مشروطیت ایران، ص۲۴۹، ترجمه: قزوینی، مهری، تهران، انتشارات کویر، چاپ دوم، ‌۱۳۸۰ش.
۲۴. ↑ نوایی، عبدالحسین، دولت‌های ایران از آغاز مشروطیت تا اولتیماتم، ص۲۸۵، تهران، انتشارات بابک، چاپ اول.
۲۵. ↑ کدیور، محسن،‌ اندیشه سیاسی آخوند خراسانی، در مجموعه مقالات همایش بررسی مبانی فکری و اجتماعی مشروطیت ایران: بزرگ‌داشت آیت‌اللّه محمدکاظم خراسانی، تهران، دی ماه ۱۳۸۲ش، تهران، مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، ۱۳۸۴ش.
۲۶. ↑ نجفی ‌قوچانی، سید محمدحسن، برگی از تاریخ معاصر، حیات الاسلام فی احوال آیة الملک العلام، ص۱۶ – ۲۲، مصحح: شاکری، رمضان‌علی، تهران، نشر هفت، ۱۳۷۸ش.
۲۷. ↑ کفایی خراسانی، عبدالرضا، بیان و شرحی مختصر از حیات و شخصیت آخوند ملامحمدکاظم خراسانی، نشریه دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد، شماره‌های ۳۵ و ۳۶، ص۲۵ – ۳۸، بهار و تابستان ۱۳۷۶ش.
۲۸. ↑ استادی، رضا، گروهی از دانشمندان، ص۳۳۸ – ۳۴۰، قم، انتشارات مؤلف، ۱۳۸۳ش.


پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «محمدکاظم خراسانی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۵/۱۴.    



جعبه ابزار