محدوده امر به معروف و نهی از منکر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: امر به معروف ،
نهی از منکر .
پرسش: وظیفه ما در حیطه امر به معروف و نهی از منکر در شرایط نابسامان کنونی جامعه چیست؟ و در این شرایط که منکر و معروف به هم آمیخته و بازشناختن آن‌ها از یکدیگر نیازمند بصیرت و تخصص است، بر ما به عنوان قشر دانشجو
واجب است که به امر به معروف و نهی از منکر بپردازیم. اگر واجب است محدوده‌ی آن چیست؟
پاسخ: محدوده امر به معروف و نهی از منکر، به شرایط زمان و مکان، و موقعیت‌های مختلف افراد بستگی دارد.
مفهوم
امر به معروف و
نهی از منکر «امر» به معنای فرمان دادن و «نهی» بازداشتن و منکر از کاری است. معروف؛ یعنی شناخته، مرسوم، خوب، متداول و منکر، یعنی ناشناخته، ناپسند، ناروا و زشت.
یکی از بزرگ‌ترین واژه شناسان؛ یعنی
راغب اصفهانی درباره معنای معروف و منکر در
قرآن چنین می‌گوید:« معروف هر آن چیزی است که
عقل و
شرع آن را به نیکی و خوبی می‌شناسند و معرفی می‌کنند و منکر هر آن چیزی است که عقل و شرع آن را ناپسند می‌داند».
در اینجا نکته‌ای را باید افزود و آن این است که در تعریف معروف و منکر، دو سرچشمه برای شناخت آن‌ها بیان شده است؛ یکی عقل و دیگری شرع. از نظر
اسلام این دو تفاوت محتوایی ندارند و تنها از نظر مرتبه متفاوتند. شرع، عقل بیرونی و عقل، شرع درونی است. ریشه هر حکم عقلی را می‌توان در شرع یافت و نتیجه هر
حکم شرعی را در عقل جست، این دو همپا و همراهند.
بنابراین در شناخت معروف‌ها و منکر‌ها مشکل چندانی وجود ندارد، زیرا در آیات و روایات اسلامی زیادی نیز بیان و مشخص گردیده‌اند که به ذکر برخی از آن‌ها اکتفا می‌شود.
از نمونه‌های معروف می‌توان از:
امانت‌داری ،
اعتدال ،
انفاق ،
ایثار ،
نیکی ،
تقوی ،
فروتنی ،
زهد ،
عفت ،
گذشت ،
وفای به عهد و فرو خوردن
خشم نام برد.
و در مورد منکرات می‌توان به:
ستمگری ،
بدخویی ،
اسراف ،
دروغ ،
بخل ،
بهتان ،
غیبت ،
تکبر ،
حسد ،
مسخره کردن ،
بدگمانی ،
خودپسندی ، خشم،
فساد ،
نیرنگ بازی و
سخن چینی اشاره کرد.
در اهمیت امر به معروف و نهی از منکر، همین بس، که حفظ
دین و همه ابعادش به اجرای آن بستگی دارد. جوامع انسانی در پرتو عمل به این دو فریضه، از پرتگاه سقوط، نجات یافته و به اوج
کمال ، پَر می‌گشایند. این دو به منزله ضمانت اجرا و پشتوانه عملی سایر وظایف فردی و اجتماعی در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی،
فرهنگی و... است.
قرآن کریم از امر به معروف و نهی از منکر به عنوان دو وظیفه مهم امّت
اسلامی یاد می‌کند و می‌فرماید:« وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»
باید گروهی از میان شما به نیکی دعوت کنند و امر به معروف و نهی از منکر نمایند و اینان همانا رستگارانند.
در متون اسلامی هیچ یک ازعبادات و اعمال شایسته، به جز امر به معروف و نهی از منکر، به عنوان عامل برپایی دین و ضامن بقاء و استمرار
شریعت معرفی نشده است.
امیرمؤمنان علی علیه‌السّلام در این باره می‌فرمایند:« قِوامُ الشَّریعَةِ اَلْاَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ المُنْکَرِ»
تضمین کننده برپایی شریعت و نظام دین، امر به معروف و نهی از منکر است.
و نیز آن حضرت، در مقایسه‌ای شگفت انگیز، بین امر به معروف و نهی از منکر و سایر اعمال شایسته حتی
جهاد در راه
خدا می‌فرماید:« وَ اَمَّا الاعمالُ البرُّ کُلُّها وَ الْجَهادُ فی سبیلِ الله عِنْد الْاَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ و النَّهْیِ عَنِ المُنْکَرِ، اِلّا کَنَفْثَةٍ فی بَحْرٍ لُجّیٍّ. تمامی اعمال ارزشمند، حتی جهاد در راه خدا، در مقایسه با امر به معروف و نهی از منکر، چیزی افزون بر قطره در برابر دریایی عمیق و موّاج نیست».
و
پیامبر گرامی اسلام صلّی الله علیه و آله می‌فرماید:« اِذا اُمَّتی تَواکِلَتِ الأمر بالمعروف النّهی عن المنکر فلیأذنوا بوقاعٍ من الله؛ اگر امتم، امر به معروف و نهی از منکر را بر عهده دیگران بگذارند (و خود شانه خالی کنند) منتظر بلا و مجازات الهی باشند».
بنابراین امر به معروف و نهی از منکر لازمه زندگی اجتماعی اسلام است؛ یعنی به حقیقت در اجتماع قابل تصور و تحقق است. چنان‌چه شرایط زمان و مکان و ویژگی مخاطبان امر به معروف ونهی از منکر و مراتب و شیوه‌های آن را در نظر بگیریم، به ضرورت دقت و ظرافت تعیین کننده در انجام این فریضه پی خواهیم برد.
برای امر به معروف و نهی از منکر سه مرحله شمرده شده:
مسلمان باید همواره خواستار معروف و بیزار از منکر باشد و این خصلت در او نهادینه شده باشد، امّا این مرتبه کافی نیست، بلکه مسلمان باید به هر شکل ممکن، علاقه‌مندی خود به معروف و
نفرت خود از منکر را نشان دهد و در آینه چهره خود نمایان سازد و این، حداقل انتظاری است که از او می‌رود. این مرحله خود شرایط گوناگونی دارد، چون: نگاه کردن، خاموش ماندن، سر به زیر انداختن، روی گرداندن، ندیده گرفتن طرف، اخم کردن و....
گاه ممکن است از امر به معروف و نهی از منکر در سطح نخست، یعنی انکار قلبی نتیجه مطلوب گرفته نشود. در این جا لازم است به مرحله بعدی برویم؛ یعنی خیلی ساده. از تارک معروف و عامل به منکر بخواهیم دست از رفتارش بردارد. این مرتبه نیز خود دارای مراتبی است، مانند سربسته سخن گفتن، پند دادن، سخن ملایم گفتن و سرانجام، به صراحت سخن گفتن.
گاهی نیز مشاهده می‌شود که منکر چنان در فردی ریشه دار شده که با زبان ریشه کن نمی‌شود و نیازمند عمل است. در چنین مرتبه‌ای است که باید به اقدام عملی دست زد. مقصود از اقدام عملی هر گونه فعالیت هدف دار و مشروعی است که زمینه را برای ریشه کنی فساد و رشد معروف فراهم می‌سازد، البته این مرحله از
امر به معروف و نهی باید به اذن و اجازه
ولی مسلمین و مسئولین ذی ربط باشد تا موجب هرج و مرج جامعه نگردد.
بنابراین با توجه به شرایط زمان و مکان و موقعیت و وضعیت افراد گاهی باید به صورت قلبی، زبانی یا عملی صورت گیرد و کسی که هیچ یک از این مراتب (امر به معروف و
نهی از منکر ، قلبی، زبانی، عملی) را انجام ندهد، همانند مرده‌ای میان زندگان است.
هدف اساسی در امر به معروف و نهی از منکر تحقق معروف و زدودن منکر است. برای رسیدن به این هدف باید به دنبال مؤثرترین شیوه باشیم، لذا در این جا به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود.
مهم‌ترین اصلی که در تأثیر امر به معروف و نهی از منکر شایان توجه است،
احترام به
شخصیت افراد می‌باشد. مرتکبان منکر تا وقتی که متجاهر به
گناه نشده‌اند و علنی دست به آن نیالوده‌اند محترمند و نباید به
هتک حرمت آنان پرداخت.
این توقع نابجایی است که بخواهیم کسانی را که در گرداب منکرات غلطیده‌اند یک باره از گرداب درآوریم و از آن‌ها
مسلمان زمان بسازیم. اصولاً
تربیت امر تدریجی است و رذایل و
فضایل اخلاقی هیچ کدام یک مرتبه در جان
انسان‌ها به وجود نمی‌آیند. و از رموز مهم نزول تدریجی
قرآن همین است، زیرا قرآن کتاب تربیت است.
از شیوه‌های بسیار مهم و مؤثر در امر به معروف و نهی از منکر،
نرم خویی و
محبت است؛ خصلتی که موفقیت
پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله بنا به تصریح
قرآن کریم مرهون آن بوده است.
حاصل این که امر به معروف و نهی از منکر از
فروع دین می‌باشند و هم چنان که
نماز واجب است امر به معروف و نهی از منکر هم واجب است و همه افراد جامعه اسلامی در برابر آن مسئولند. امّا محدوده امر به معروف و نهی از منکر، به شرایط زمان و مکان، و موقعیت‌های مختلف افراد بستگی دارد که اصول کلی آن در مراتب و شیوه‌های عملی امر به معروف و نهی از منکر گذشت.
• اسلامی، سید حسن، امر به معروف و نهی از منکر، چاپ دوم، قم، نشر خرم، ۱۳۷۶.
• دادسرای انقلاب اسلامی، شیوه‌های صحیح امر به معروف و نهی از منکر، چاپ اول، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۱.
سایت اندیشه قم.
