عوامل ارتکاب جرم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: جرم، ارتکاب جرم، فشار، اکراه، قتل، قصاص.
پرسش: آیا عوامل تربیتی یا فشارهایی که بر یک قاتل بوده است و منجر به انجام قتل از سوی او شده، در مجازات قصاص او تأثیر دارند؟
پاسخ: عواملی در عنصر معنوی جرم مؤثرند؛ لذا همه آنها عندالله مسئول
عمل خویش‌اند و وجود آنها برای شخص مجرم می‌تواند باعث تخفیف
مجازات (با شرایط خود) گردد؛ اما عنصر مادی و قوی در انجام فعل مجرمانه توسط خود شخص و با
اراده و سوء‌اختیار خود انجام گرفته است؛ لذا باید به مجازات متناسب همان هم برسد.
اما در مورد عاملی که بر او فشاری می‌آورند، بحث
اکراه مطرح می‌شود که در غیر قتل کسی که مورد اکراه واقع شده (مکرَه) حکمی ندارد و مسئولیت با اکراه‌کننده (مکرِه) است و اما قتل تنها موردی است که از این
حکم استثنا شده و طبق قانون مجازات اسلامی ماده ۲۱ اکراه در قتل مجوز قتل نیست.
برای به وجود آمدن یک امر مجرمانه عوامل متعددی هستند که به طور غیر مستقیم دخیل و در تکوین
جرم مؤثر می‌باشند؛ از جمله عوامل اجتماعی (مثل محیط خانوادگی، جغرافیایی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی)، زیستی (مثل
وراثت و ...) و عوامل دیگر (مثل محیط
خانواده) که از دوران قدیم در جامعه‌های ابتدایی و سپس جوامع پیشرفته بسیار مورد توجه قرار گرفته و ادیان الهی هم هر یک به نوبه خود در این امر توجه خاص داشته‌اند.
در
شریعت مقدس اسلام هم بر این مسئله تأکید بسیار شده و
کودکان را به دلیل دل روشن و صاف آنها قابل تربیت دانسته و پرورش آنها را بر خانواده
تکلیف کرده است؛
اما فرضیه
اختیار و آزادی
اراده ایجاب می‌کند که بزهکار کسی است که سر دو راهی
خیر و شر، به میل و اراده خود راه
شر و غلط را انتخاب نموده و تنها به علت همین اختیار غلط باید مجازات شود. به همین جهت هم مقننین ممالک مختلف سعی می‌نمودند که با برقراری مجازات‌های سنگین یا تشدید مجازات‌های موجود از وقوع جرم جلوگیری کنند. بدون
شک تعلیم و تربیت و
فرهنگ جامعه و عوامل دیگر در پیدایش جرایم و ازدیاد آن تاثیر فراوانی دارد و رسیدگی به جرایم و تعقیب مجرم و صدور احکام کیفری به‌هیچ‌وجه نمی‌توان از این مسائل صرف‌نظر کرد.
اختلاف دو مجرم از جهات مختلف ایجاب می‌کند که برای هر یک عکس‌العمل جداگانه تعیین شود که البته تخفیف و تشدید‌هایی هم که قانون‌گذار قرار داده و گذاشته، به خاطر رعایت همین جهات است.
پس عوامل متعددی در شکل‌گیری یک جرم به طور غیر مستقیم دخیل هستند که باید در پی‌گیری جرم، تعقیب مجرم و صدور حکم برای او به آنها هم ترتیب اثر داده شود و حداقل در تخفیف‌ها و تشدید‌ها مؤثر واقع شوند.
اما در مورد عاملی که بر او فشاری می‌آورند، بحث
اکراه مطرح می‌شود که در غیر
قتل کسی که مورد اکراه واقع شده (مکرَه) حکمی ندارد و مسئولیت با اکراه‌کننده (مکرِه) است و اما قتل تنها موردی است که از این
حکم استثنا شده و طبق
قانون مجازات اسلامی ماده ۲۱ اکراه در قتل مجوز قتل نیست. بنابراین اگر کسی را وادار به قتل دیگری کنند یا دستور به قتل دیگری را بدهند، مرتکب
قصاص می‌شود و اکراه‌کننده به حبس ابد محکوم می‌شود؛ البته این قول مشهور
علما ست و نظر مخالف هم دارد؛
از جمله
آیت‌الله محقق خویی (رحمة‌الله‌علیه) در این مسئله قائل به تخییرند؛ یعنی وقتی کسی اکراه به قتل دیگری شد، می‌توانند او را بکشند یا نکشند؛ چون ایشان مسئله را از باب تزاحم (دوران بین دو قاتل) می‌دانند (تزاحم بین فعل حرام و کشتن دیگری) و ترک
واجب (ترک حفظ جان)، اما آنچه که گفته شد (قول مشهور)، باز استثنا دارد؛ زیرا مطابق تبصره ۱ قانون مجازات اسلامی، اگر اکراه‌شونده، طفل غیر ممیز یا
مجنون باشد، فقط اکراه‌کننده محکوم به قصاص است و در تبصره ۲ آمده است که اگر اکراه‌شونده، طفل ممیز باشد، نباید قصاص شود؛ بلکه باید عاقله او
دیه او را بپردازند و اکراه‌کننده هم به حبس ابد، علاوه بر این هر قاتلی قصاص نمی‌شود، بلکه محکوم می‌شود. باید شرایط لازم وجود داشته باشد؛ مثلاً قصاص قاتل زمانی انجام می‌شود که قتل عمدی باشد و
دفاع مشروع محسوب نشود و شخص قاتل طفل و دیوانه نباشد و اولیای دم مقتول رضایت ندهند، با شرایط خاص خود قصاص می‌شود.
عوامل دیگر در عنصر معنوی جرم مؤثرند؛ لذا همه آنها عندالله مسئول
عمل خویش‌اند و وجود آنها برای شخص مجرم می‌تواند باعث تخفیف مجازات (با شرایط خود) گردد؛ اما عنصر مادی و قوی در انجام فعل مجرمانه توسط خود شخص و با اراده و سوء‌اختیار خود انجام گرفته است؛ لذا باید به
مجازات متناسب همان هم برسد.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «عوامل ارتکاب جرم»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۰۲/۲۳.
