عوامل اختلاف در تفسیر قرآن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: قرآن،
صحابه،
حدیث، اختلاف فلاسفه، تفاسیر،
تابعین،
متکلمین.
پرسش: چرا در مورد آیات قرآن کریم، تفسیرهای گوناگونی داریم؟
پاسخ اجمالی: چند عامل را می‌توان برای اختلاف در
تفسیر قرآن نام برد از جمله: اختلاف روش تفسیری پس از رحلت
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)؛ ورود بحث‌های عقلی و کلامی به قرآن؛ اکتفاء نمودن به احادیث و... نام برد.
مهم‌ترین معجزه پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، قرآن کریم است.
قرآن همه منکران را به مبارزه طلبیده و آوردن یک
سوره مانند آن‌را از آنان می‌خواهد.
ناتوانی مخاطبان، دلیلی روشن بر اصالت این وحی آسمانی است.
با وجود این، در مورد برخی از این آیات الهی اختلاف نظرها و تفاسیر گوناگونی مشاهده می‌شود. یکی از علل این اختلاف‌ها اختلاف روش تفسیری پس از رحلت پیامبر است.
طبقه اول از افرادی که امروزه به عنوان مفسران قرآن شناخته می‌شوند، جمعی از صحابه؛ مانند
ابن عباس،
عبدالله بن عمر،
ابیّ بن کعب، و... بودند که تفسیر آنها از چارچوب جهات ادبی آیات،
شان نزول، استدلال به آیه‌ای برای توضیح آیات دیگر، و نقل برخی روایات، فراتر نبود.
در تابعان که مفسران طبقه دوم بودند و افرادی؛ مثل
مجاهد،
قتاده،
ابن ابی لیلی،
شعبی و... نیز جریان به همین روش بود، تنها چیزی که افزوده شد آن بود که روایات بیشتری در تفاسیر خود نقل می‌کردند که متاسفانه در بین آنها روایات جعل‌شده توسط
یهودیان نیز وجود داشت. (قصص و معارف مربوط به آغاز خلقت،
چگونگی ابتداء خلقت آسمان‌ها، و
تکوین زمین، دریاها،
بهشت شداد،
خطاهای انبیاء،
تحریف قرآن، و چیزهایی دیگر از این قبیل را داخل احادیث صحیح نمودند.) این قبیل روایات، امروزه نیز در منابع تفسیری و دیگر منابع دیده می‌شود.
بعد از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و در عصر خلفا، فتوحاتی رخ داد و
مسلمانان در سرزمین‌های جدید با فرقه‌ها و مذاهب مختلف آشنا شده و با صاحب‌نظران آنان به گفت‌وگو می‌نشستند، و این منجر بدان شد که بحث‌های کلامی در مسلمانان شایع شود.
از طرفی، اختلافِ مسلک متکلمان، گاه آنان را وامی‌داشت تا در تفسیر و فهم معانی آیات، اسیر آرای مذهبی خود باشند، و آیات را طوری معنا کنند که با پیش‌فرض‌هایشان موافق باشد، و آیات مخالف با نظرشان را تاویل کنند.
در اواخر سلطنت
امویان و اوائل
عباسیان؛ یعنی در اواخر قرن اول هجرت،
فلسفه یونان به
زبان عربی ترجمه و در بین مسلمانان انتشار یافت. همزمان با آن، گروهی با گرایش به
تصوف و
عرفان تلاش نمودند تا به جای
برهان و استدلال عقلی، حقایق و معارف دینی را از طریق
مجاهده و
ریاضت‌های نفسانی دریابند.
در این میان؛
مشائیان وقتی به تحقیق در قرآن پرداختند، هر چه از آیات قرآن درباره حقایق ماوراء طبیعت و نیز درباره خلقت و حدوث آسمان‌ها و زمین و
برزخ و
معاد بود را تاویل کردند.
گروهی از فلاسفه نیز به تفکر و سیر در باطن خلقت و
آیات انفسی پرداخته و عالم ظاهر و
آیات آفاقی و به عبارتی ظاهر قرآن را رها نموده، تنها به تاویل آن پرداختند، و این باعث شد که مردم در تاویل آیات، جرات یافته، دیگر مرز و حدی برای آن نشناسند، و هر کس هر چه دلش خواست بگوید، و مطالب شعری که جز در عالم خیال موطنی ندارد، بر هم بافته آیات قرآنی را با آن معنا کنند.
ممکن است لفظ یا ترکیب متن قرآن به گونه‌ای باشد که تفسیرهای متفاوتی از آن عرضه شود. در این قسمت به برخی از مواردی اشاره می‌شود که در متن قرآن وجود دارد و باعث
تفسیر متعدد می‌گردد:
اختلاف در تفسیر آیه گاهی به دلیل
اشتراک لفظی آن لفظ است؛ مانند آیه «وَ الْمُطَلَّقاتُ یَتَرَبَّصْنَ بِاَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَةَ قُرُوءٍ»
که «
قروء» جمع «
قرء» است و «قرء» دو معنا دارد: «پاکی» و «آلودگی به
حیض». به سبب همین اختلاف در اشتراک لفظی، منظور از سه «قرء» در این‌جا از نظر گروهی گذشتن سه پاکی است؛ اما برخی دیگر کلمه «قرء» را به معنای حیض و آلودگی دانسته‌اند.
برخی از حروف دارای چند معنا هستند که در مواردی باعث تفسیرهای متفاوتی از آیه شده است. به عنوان نمونه، این اختلاف در
آیه وضوء دیده می‌شود.
یکی از مواردی که باعث اختلاف در تفسیر شده
اختلاف در قرائت یک کلمه است؛ مثلاً کلمه «ارجلکم» در آیه وضوء به فتح «لام» قرائت شده است، اما جمعی از قراء آن‌را با کسره خوانده‌اند.
همچنین عوامل دیگری همچون
اطلاق و تقیید،
حقیقت و مجاز،
تعیین مرجع ضمیر،
اختلاف در تقدیر،
اجمال لفظ و... باعث اختلاف در تفسیر می‌شود.
جمعی از مردم به همان تعبّد صرف که در صدر اسلام نسبت به سخنان رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) داشتند، باقی ماندند، و بدون این‌که کاری به
عقل و فکر خود داشته باشند، در فهم آیات قرآن به احادیث اکتفاء نموده، و در فهم معنای حدیث هم هیچ‌گونه مداخله‌ای ننموده، به ظاهر آنها متعبد بودند، و اگر هم احیاناً بحثی از قرآن می‌کردند، تنها از جهات ادبی آن بود.
و موارد دیگری مانند:
وضع حدیث،
تداخل انواع تفسیرها،
و
شان نزول آیات.
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «عوامل اختلاف در تفسیر قرآن»، تاریخ بازیابی۱۴۰۰/۱/۲۵.
