علم مطبوع و علم مسموع در سخن امام علی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: علم، دانش،
علم فطری،
علم مطبوع،
علم مسموع،
علم شنیداری،
عقل بالملکه.
پرسش: امام علی (علیه‌السّلام) فرمود: «علم دو گونه است: سرشتین (ذاتی) و شنیدنی و اگر علم سرشتین نباشد، علم شنیدنی سودی نمی‌بخشد». معنای این حدیث چیست؟ لطفا توضیح دهید.
پاسخ: امام علی (علیه‌السّلام) در یکی از سخنان ارزشمند خود که در
نهج البلاغه با عنوان حکمت‌ها رده‌بندی شده است، و در یکی از تقسیم‌بندی‌های علم،
آن‌را به دو شاخه تقسیم فرموده است: «العِلمُ عِلمانِ. مَطبوعٌ و مَسموعٌ و لا یَنفَعُ المَسموعُ اذا لَم یَکُنِ المَطبوعُ»؛
علم و دانش بر دو نوع است: فطری و شنیدنی، و اگر دانش فطری در انسان نباشد، دانش شنیدنی سودی برای او نخواهد داشت.
شارحان نهج البلاغه در معنای این حدیث امام علی (علیه‌السّلام) نظرات متفاوتی مطرح کرده‌اند:
مقصود امام (علیه‌السّلام) از «علم مطبوع»، «عقل بالملکه» است؛ یعنی استعداد به وسیله علوم بدیهی و ضروری، برای رسیدن به علوم اکتسابی. و مقصود از «علم مسموع» همان شنیده‌های از دانشمندان است؛ زیرا کسی که چنین استعدادی ندارد، از شنیده‌های خود از علوم سودی نمی‌برد و از دستاورد خود بهره‌ای نمی‌گیرد.
منظور از «علم مطبوع»، اصولی مانند
توحید و
عدالت خداوند است که انسان به طبیعت عقل و فطرت می‌داند و «علم مسموع»، علوم شرعی است که نسبت به اصول عقلی و فطری به منزله فرع است؛ زیرا فرع بدون اصل سودی ندارد.
«علم مطبوع» علمی است که به طبع و سلیقه می‌توان آن‌را به دست آورد و می‌توان به آنها پی برد، مانند علوم عربی؛ اما «علم مسموع» آن دانشی است که باید از
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) یا
امامان (علیه‌السّلام) بدون واسطه یا باواسطه شنید، نظیر علوم شرعی. روشن است که اگر علوم شرعی در کار نبود، فایده‌ای در علوم مطبوع نبود؛ چراکه نفع آنها در این است که در علوم مسموع به‌کار رود، و پوشیده نماند که علوم عقلی اگرچه نفع آنها موقوف بر علوم شنیداری نیست، بلکه مبنای علوم شنیداری بر آنها است، نهایت این‌که چون
عقل در بعضی مباحث آنها استقلال دارد، و در اکثر مباحث آنها عقل خبری از
شرع ندارد؛ لذا نمی‌تواند در آنها حکمی داشته باشد. از‌این‌رو است که در اکثر آنها میان عقل و شرع نزاع و خلاف است. پس بنابر‌این، علوم عقلی را نیز داخل مطبوع می‌توان گرفت، و «سود نمی‌بخشد مطبوع، هرگاه نبوده باشد مسموع»، به اعتبار اکثر مباحث آنها صحیح است.
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «علم مطبوع و علم مسموع در سخن امام علی»، تاریخ بازیابی۱۴۰۱/۵/۱۲.
