ضمیر جمع مذکر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: ضمیر جمع مذکر، همسر حضرت ابراهیم علیه‌السلام، آیه تطهیر، همسران پیامبر.
پرسش: آیا استفاده از ضمیر جمع مذکر برای همسر حضرت ابراهیم ـ علیه‌السلام ـ دلیل بر این نیست که مراد از ضمیر جمع مذکر در آیه تطهیر، همسران پیامبر هستند؟
پاسخ: یکی از دلایل اینکه مراد از
آیه تطهیر زنان پیامبر نیستند این نکته است که در این آیه از ضمیر مذکر استفاده شده است؛ زیرا لحن گفتار خداوند در این آیه عوض می‌شود و بعد از تعداد زیادی ضمیر جمع مؤنث که خطاب به زنان پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ است، از ضمیر مذکر "کُم" استفاده می‌نماید. و چون قرآن کریم، کلام الاهی است باید از هرگونه عیب و نقصی مبرا باشد، قطعا هیچ‌گونه خطای ادبی مخالف قاعده نیز در آن راه ندارد. حال اگر قرار باشد ضمیر جمع مذکر (کم) به همسران پیامبر برگردد، امری مغایر با قوانین زبان عرب حادث شده است که به صحت یا
فصاحت کلام الاهی ضربه خواهد زد؛ زیرا تعداد زنان سرای پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ بسی بیش‌تر از مردان بود.
اما چرا در آیه ۷۳ سوره هود مرجع ضمیر جمع مذکر (کم) و واژه اهل بیت شامل سارا همسر حضرت ابراهیم ـ علیه‌السلام ـ می‌شود، در جواب باید گفت:
۱. آنچه در استدلال به آیه تطهیر نفی شده است ارجاع ضمیر مذکر به جمعیتی که اکثریت آن را
زنان تشکیل می‌دهد، اما در آیه سوره هود مرجع ضمیر و واژه اهل بیت شامل
حضرت ابراهیم علیه‌السلام و ساره است که "ساره"تنها یکی از اعضای آنان است و به ساره از این باب اهل بیت اطلاق شده که دختر عموی ابراهیم بوده نه از باب این که زن او بوده است.
۲. گرچه کلمه «اهل بیت» (مجازا) به همسر انسان نیز اطلاق می‌گردد، اما گاهی دلیل در دست داریم که این فردی را از این شمول خارج می‌کند و هیچ مانعی ندارد کسانی جزء اهل بیت پیامبری همچون پیامبر
اسلام باشند و بر اثر جدا کردن مکتب خود از نظر معنوی از اهل بیت خارج شوند.
همانگونه که فرموده‌اید از جمله دلایل ما بر اینکه آیه تطهیر («
إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً»
) شامل زنان پیامبر نمی‌شود
این نکته است که در این آیه از ضمیر مذکر استفاده شده است با این استدلال که:
همسران پیامبر مؤنث‌اند و صحیح نیست ضمیر مذکر «عنکم» به‌جای «عنکن» که مخصوص مؤنث است به کار برده شود، پس باید گفت استعمال ضمیر جمع مذکر تنها درباره‌ی گروهی صحیح است که یا همه آن گروه یا غالب آنان مذکر ضمیر باشند و از آن‌جا که در این آیات بعد از استعمال ۲۰ ضمیر جمع مؤنث، لحن
کلام خداوند عوض و به‌جای آن ضمیر جمع مذکر آورده شده است، بزرگ‌رین قرینه است که باید از ظهور سیاقِ ادعا شده، دست برداشت و نباید آیه تطهیر را خطاب به زنان پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ دانست؛ زیرا اگر در خطاب به جمعی که اکثراً مؤنث هستند ضمیر مذکر به کار رفت، کاری است غلط و مغایر با قوانین زبان عرب. و کسی که با قواعد لغت عرب آشنا باشد مرتکب چنین چیزی شود؛ یعنی ضمیر مؤنث را مذکر و مذکر را مؤنث به کار نمی‌بَرَد تا چه رسد به
قرآن کریم که کلام الاهی و
معجزه جاوید پیامبر اسلام ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ است. و مشخص است که این امر، با کلیت باورهای یک
مسلمان مبنی بر
اعجاز قرآن، علم و
حکمت الهی و... مغایرت داشته و پذیرفتنی نیست. پس باید در آیه تطهیر مرجع ضمیر، طوری باشد که ارجاع دو ضمیر مذکر به آن، مشکلی ایجاد نکند. و این نمی‌شود مگر اینکه ضمایر آن را، راجع به اهل بیت پیامبر در خانه
فاطمه علیهاالسلام بدانیم؛ یعنی
محمد،
علی، فاطمه، حسن و حسین علیهم‌السلام.
بعضی مفسران
اهل‌سنت با استفاده از آیه ۷۳ سوره هود (
قَالُواْ أَ تَعْجَبِینَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ رَحْمَتُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ عَلَیْکمُ‌ْ أَهْلَ الْبَیْتِ إِنَّهُ حَمِیدٌ مجَِّید؛
فرشتگان با او گفتند: آیا از کار خدا عجب داری؟ (عجب مدار) که
رحمت و
برکات خدا مخصوص شما اهل بیت است، زیرا خدا بسیار ستوده صفات و بزرگوار است.) گفته‌اند که همسر
انسان نیز در عنوان اهل البیت وارد است؛
زیرا فرشتگان به همسر حضرت ابراهیم ـ علیه‌السلام ـ اهل بیت خطاب کردند و طبعاً همسر هر فردی اهلِ خانه او به شمار می‌آید، و استعمال ضمیر مذکر در مورد همسر (اهل بیت) اشکال ندارد. ولی این معنا صحیح نیست. زیرا:
آنچه در استدلال به آیه تطهیر نفی شد، اختصاص این آیه به زنان پیامبر یا شمول
آیه نسبت به زنان پیامبر است؛ ازآن‌رو که ارجاع ضمیر مذکر به جمعیتی که اکثریت آن را
زنان تشکیل می‌دهد، برخلاف قواعد محاوره
عرب است؛ اما در
سوره هود با استعمال ضمیر مذکر در مورد ساره اشکالی پیش نمی‌آید؛ زیرا اکثریت از آنِ زنان نخواهد شد.
مرجع ضمیر جمع مذکر اهل بیت است و منظور از «
أَهْلَ الْبَیْتِ» خاندان ابراهیم ـ علیه‌السلام ـ است، و اینکه ساره را جزء خاندان آن ـ حضرت بشمار آورده به خاطر آن است که سارة دختر عموی ابراهیم بود، و گرنه در این آیه دلیلی نیست بر اینکه همسر
انسان از خاندان او است؛ چنان‌چه جبائی گفته است.
اهل لغت قائل‌اند که کلمه "اهل" بر همسر اطلاق نمی‌شود، مگر از باب مجاز
و در آیه ۷۳ سوره، هود، گرچه "اهل بیت" بر همسر اطلاق شده است، اما باید گفت که استعمال اعم از حقیقت است و با فرض وجود قرینه، مانعی از اراده معنای مجازی وجود ندارد و در آیه فوق الذکر قرینه بر چنین استعمالی وجود دارد، اما در
آیه تطهیر نه‌تنها بر این مجازیت قرینه‌ای نیست، بلکه قرینه برخلاف آن وجود دارد. لذاست که ام‌سلمه از پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ بعد از نزول آیه تطهیر سؤال می‌کند که آیا او هم از
اهل بیت است؟ یا از پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ درخواست می‌کند که او را جزو اهل بیت قرار دهد،
در حالی‌که اگر کلمه "اهل" شامل زن‌های پیامبر می‌شد سؤال یا درخواست ام‌سلمه بی‌مورد بود.
از همین باب است که زید بن ارقم می‌گوید: عنوان اهل بیت بر
زنان صدق نمی‌کند.
بر فرض قبول این نکته که معنای لغوی کلمه «
اهل بیت» بر همسر انسان اطلاق می‌گردد، اما باید گفت: گاهی دلیل در دست داریم که فردی را از این معنا خارج می‌کند
، نظیر آیه «
إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ»
که فرزند نوح ـ علیه‌السلام ـ را از اهل او به حساب نمی‌آورد،
یا گاهی دلیلی پیدا می‌شود که فردی را در این امر داخل می‌سازد، مثل آنچه که در مورد سلمان آمده که حضرت رسول فرمودند: «سلمان منّا اهل البیت».
در آیه تطهیر نیز
روایات بسیاری در دست است که پیامبر اکرم ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ با فرا خواندن افراد خاصی به زیر عبا، فقط آنها را اهل بیت خود نامیدند و اجازه نفرمودند که ح‌تّی همسرشان أم سلمه، وارد شود.
پس بنا بر این آنچه که در
آیه شریفه سوره هود آمده و ضمیر جمع مذکر در مورد همسر حضرت ابراهیم ـ علیه‌السلام ـ استعمال شده است، نمی‌تواند دلیل باشد بر اینکه مراد از اهل بیت در آیه تطهیر [[|همسران پیامبران]] باشد.
پایگاه اسلام کوئست.
