شتر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: شتر
صالح ،
قتل ،
قوم ثمود ، مستکبران، مؤمنان.
پرسش: در آیات ۶۵ سوره هود، ۱۵۷ سوره شعراء و نیز آیات پایانی سوره شمس، تمام قوم ثمود به‌عنوان قاتلان شتر صالح که معجزه او نیز به شمار می‌آمد، معرفی شده‌اند؛ اما در آیه ۲۹ سوره
قمر ، این قتل تنها به یک نفر از آنان نسبت داده شده است. لطفاً دلیل این اختلاف را بیان نمایید؟
پاسخ: یکی از شیوه‌های بیانی رایج در آیه‌های قرآنی، کاربرد اسلوب اجمال و تفصیل است. از میان
آیات مربوط به ماجرای کشته شدن شتر صالح، سه آیه این کار را به همه غیر مؤمنان قوم ثمود نسبت می‌دهند؛ یک آیه آن را کار گروه مستکبران این قوم معرفی می‌کند و یک آیه نیز بیانگر کشته شدن شتر توسط یک نفر است. می‌توان این‌گونه گفت که
قرآن در غیر از دو آیه اخیر از کشنده شتر به‌صورت اجمالی و بدون اشاره به جزئیات سخن گفته است. آیه‌ای که کشتن
شتر را به مستکبران نسبت می‌دهد، به گروه طراح
نقشه و پشتیبانان مالی و سیاسی آن و آیه دیگر نیز به اجراکننده نهایی نقشه اشاره می‌کنند. نسبت دادن کشتن شتر به همه غیر
مؤمنان قوم ثمود به این دلیل است که براساس تعالیم دینی، هرکس به انجام یک کار راضی باشد، نزد خداوند با انجام‌دهنده این کار شریک است؛ چه آن کار یک کار نیک باشد و چه یک
گناه بزرگ. تأیید‌کننده این مطلب درباره قوم ثمود، روایت‌هایی از
اهل بیت ـ علیهم‌السلام ـ از جمله فرمایش امیرالمؤمنین در خطبه ۲۰۱ نهج البلاغه است.
آیات مربوط به ماجرای کشته شدن شتر صالح در قرآن را می‌توان به دو محور کلی تقسیم کرد:
آیاتی است که کشته شدن شتر را به جمع نسبت داده است نه فرد خاص. این آیات عبارت‌اند از: آیه ۷۷ سوره اعراف،
آیه ۶۵ سوره هود،
آیه ۱۵۷ سوره شعراء
و آیه ۱۴ سوره شمس.
آیه‌ای که فعل آن با صیغه مفرد به کار رفته و در نتیجه کشتن شتر به یک نفر نسبت داده شده است. این
آیه عبارت است از آیه ۲۹ سوره قمر.
همچنین آیات محور اول را می‌توان به دو زیرمجموعه تقسیم کرد:
آیاتی که ـ با توجه به
آیات پیشین ـ به نظر می‌رسد مرجع ضمیر فعل آنها، همه
قوم ثمود است. این آیات عبارت‌اند از:
آیه ۶۵ سوره هود (با توجه به آیه ۶۴، واژه «قوم» مرجع ضمیر فعل موجود در آیه ۶۵ است).
آیه ۱۵۷ سوره شعراء (با توجه به آیه ۱۴۱، واژه «ثمود» مرجع ضمیر فعل موجود در آیه۱۵۷ است).
آیه ۱۴ سوره شمس (با توجه به آیه ۱۱، واژه «ثمود» مرجع ضمیر فعل موجود در آیه ۱۴ است).
این نکته را باید در نظر داشت که در این سه آیه واژه قوم یا ثمود همه مردم این قوم را در‌برنمی‌گیرد؛ زیرا براساس آیات ۷۵ سوره اعراف
و ۱۵۸ سوره شعراء،
در میان آنها گروهی به صالح ایمان آورده بودند و بنا به آیه ۶۶ سوره هود
این گروه – و یا دست‌کم عده‌ای از آنها که بر
ایمان خود ایستادگی کردند ـ همراه صالح از
عذاب الاهی نجات پیدا کردند؛ زیرا در کشتن شتر شرکت نکردند.
آیه‌ای که ـ با توجه به ساختار آیات پیشین ـ مرجع ضمیر فعل آن تنها گروهی از قوم ثمود است. این آیه عبارت است از آیه ۷۷ سوره اعراف که با توجه به آیه ۷۶، فعل آن به «مستکبران» قوم ثمود نسبت داده شده است.
در نگاه اول به پنج آیه بالا، ممکن است این‌گونه به نظر برسد که دست‌کم در ظاهر با یکدیگر ناسازگارند؛ زیرا از میان آنها، سه آیه بیانگر کشته شدن
شتر به دست همه مردم قوم ثمود، یک آیه بیانگر کشته شدن آن به دست گروه مستکبرین و یک آیه نیز بیانگر کشته شدن آن به دست یک نفر است؛ اما با نگاه دقیق به بسترهایی که هر یک از این آیات در آنها قرار گرفته و مقایسه آنها با یکدیگر به دست می‌آید که میان این آیات هیچ‌گونه ناسازگاری نیست. پیش از نشان دادن همساز بودن این آیات، پرداختن به دو نکته به‌عنوان پیش‌فرض ضروری می‌نماید:
یکی از اسلوب‌های به کارگیری هر زبان ـ که ناشی از
ماهیت ارتباطی زبان است ـ اسلوب «اجمال و تفصیل» است. توضیح آن‌که همه ما تجربه کرده‌ایم که در بسیاری موارد گوینده و یا نویسنده‌ای، مطلبی را گاهی به‌صورت مجمل و بدون پرداختن به جزئیات و گاهی به‌صورت مفصل و همراه با کوچک‌ترین جزئیات بیان می‌کند. بررسی انگیزه‌هایی که یک فرد را به کارگیری هریک از این دو شیوه وامی دارد، در حوزه
علم معانی بیان است؛ اما آنچه مهم است، قابلیت این شیوه به کارگیری و حتی فراگیر بودن آن در میان صاحبان یک زبان است.
یک اصل پذیرفته شده دینی ـ که برخی آن را با عبارت "
پیوند مکتبی" تعبیر کرده‌اند ـ
این است که اگر کسی راضی به انجام یک گناه باشد، نزد خداوند متعال در آن گناه
شریک است.
در حدیثی از
پیامبر اکرم ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ آشکارا بیان شده است که اگر کسی در صحنه‌ای حضور داشته باشد، ولی نسبت به آن حالت انزجار قلبی دارد، گویا در آن کار شرکت نکرده است و اگر کسی در کاری شرکت نداشته باشد که میل قلبی به آن دارد، گویا در آن کار شرکت کرده است.
برای توضیح بیشتر این سخن پیامبر می‌توان از کلام امیرالمؤمنین ـ علیه‌السلام ـ بهره جست. پس از پیروزی مسلمانان در
جنگ صفین یکی از یاران امام اندوه خویش را از این‌که برادرش نتوانسته در این نبرد همراه آنها باشد به
امام ابراز کرد؛ امام پرسید: «آیا
فکر و دل برادرت با ما بود؟»، گفت: «آری». امام فرمود: «پس او هم در این
جنگ با ما بود؛ بلکه با ما در این
نبرد شریک‌اند؛ آنهایی که حضور ندارند، در
صلب پدران و رحم مادران می‌باشند؛ ولی با ما هم عقیده و آرمان‌اند...».
براساس حدیثی از
امام رضا ـ علیه‌السلام ـ اگر کسی در شرق عالم کشته شود و دیگری در
غرب عالم به کشته شدن او راضی باشد، نزد خداوند متعال شریک قاتل به حساب می‌آید
و تأکیدکننده مضمون این
حدیث ، فرمایش امیرالمؤمنین ـ علیه‌السلام ـ است که
ظالم و یاری‌رساننده و راضی به ظلم را شریک در
ظلم معرفی می‌کند.
برای نشان دادن هم‌سازی آیه ۷۷ سوره اعراف که بیانگر کشته شدن شتر توسط مستکبران قوم ثمود و آیه ۲۹ سوره قمر که بیانگر کشته شدن آن توسط یک نفر است با سه آیه دیگر که کشتن شتر را به
قوم ثمود نسبت می‌دهند، می‌توان از نکته شماره (۱) استفاده کرد. به این منظور باید گفت سه آیه اخیر، کشنده شتر را به‌صورت اجمالی معرفی می‌کنند و تنها به همین بسنده می‌کنند که این شتر در میان این قوم کشته شد؛ اما دو
آیه دیگر به بیان جزئیات ماجرا می‌پردازند. سپس نوبت به تلاش برای فهم این دو
آیه در کنار یکدیگر می‌رسد.
ممکن است احتمالاتی برای باورپذیری تصدیق هم‌زمان مدلول‌های این دو آیه تصور شود که به نظر می‌رسد دقیق‌ترین آنها این باشد که گروه مستکبران بیان شده در آیه ۷۷ سوره اعراف را طراحان و پشتیبانان
نقشه کشتن شتر بدانیم و فرد معرفی شده در آیه ۲۹ سوره قمر را اجراکننده نهایی آن و کشنده اصلی شتر در نظر بگیریم. برای تأیید این احتمال می‌توان از آیه ۴۸ سوره نمل بهره برد. این آیه بیانگر این است که در میان قوم ثمود، نه گروه فاسد و شرور بودند که مشغول
فساد و خرابکاری بودند و به هیچ وجه از در اصلاح در‌نمی‌آمدند. با توجه به این‌که منطقی به نظر می‌رسد که تصمیم به کشتن شتر با توجه به این‌که
صالح مردم را از آزار و اذیت آن برحذر داشته بود و تهدید کرده بود که اگر چنین کنند عذابی هولناک در انتظار آنان خواهد بود، نمی‌توانسته یک اقدام فردی باشد؛ بلکه باید از سوی عده‌ای پشتیبانی مالی و سیاسی شود. به این ترتیب به نظر می‌رسد این احتمال شایسته‌ای باشد که بگوییم این نه گروه فاسد با توجه به
قدرت و
ثروت خود این نقش را ایفا کرده و یک نفر را برای انجام این نقشه تطمیع نمودند. در نتیجه، آیه ۷۷ سوره اعراف به طراحان و اجراکننده نقشه و آیه ۲۹ سوره قمر تنها به شخص اجراکننده نقشه اشاره می‌کند.
گام آخر تلاش برای فهم و تصدیق سه آیه بیان‌کننده کشته شدن شتر توسط همه غیر مؤمنان قوم در کنار دو آیه دیگر است. نکته (۲) می‌تواند راهگشای این تلاش باشد. تأیید کننده این مطلب کلام امیرالمؤمنین درباره قوم ثمود است. ایشان با اشاره به ماجرای کشته شدن شتر صالح چنین می‌فرماید:«...ای مردم، همه افراد
جامعه در خشنودی و خشم شریک می‌باشند؛ چنان‌که شتر ماده ثمود را یک نفر دست و پا برید؛ اما عذاب آن تمام قوم ثمود را گرفت؛ زیرا همگی آن را پسندیدند...»
برخی مفسران نیز به همین نکته اشاره کرده‌اند که اگرچه کشتن شتر صالح کار یک نفر بوده است، اما چون بقیه مردم نیز به کار او راضی بوده‌اند و جلوی او را نگرفته‌اند، در
عقوبت اخروی و
عذاب دنیوی او شریک شدند.
امروزه نیز در
قوانین ، با عناوینی چون "معاونت در
جرم " برخورد می‌نماییم که
مجازات هایی نیز برای آن در نظر گرفته شده است.
پایگاه اسلام کوئست.
