حقوق خویشاوندان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: سوره اسراء،
آیه،
دین،
اسلام،
قرآن کریم.
پرسش: با توجه به آیه ۲۶ سوره اسراء، در دین مقدس اسلام، خویشاوندان از چه حقوقی برخوردارند؟
پاسخ اجمالی: حقوق خویشاوندی و فامیلی از موضوعات مهم دین اسلام است، و در آیات و احادیث تحت عناوینی، مانند حق «
ذی القربی» به آنها تصریح شده است. ذی القربی (خویشاوند) علاوه بر نسبت‌های نسبی نزدیک، در معنای وسیع‌تر شامل نسبت‌های سببی و حتی طایفه‌ای و قبیله‌ای هم می‌شود.
دلیل اهمیت دادن اسلام به حقوق خویشاوندی؛ از آن‌رو است که انسان در زندگی اجتماعی هر مقدار که ثروت‌مند باشد، باز از حمایت خویشاوندان و بستگان خود بی‌نیاز نیست. خویشاوندان انسان، بزرگ‌ترین گروهی هستند که از او حمایت می‌کنند و اضطراب و ناراحتی او را می‌زدایند، و در هنگام مصیبت‌ها نسبت به او، پرعاطفه‌ترین مردم می‌باشند. برخی از مهم‌ترین حقوق خویشاوندی عبارت‌اند از:
احسان و نیکی،
صله رحم، کمک‌های مالی و
ارث.
حقوق خویشاوندی و فامیلی از موضوعاتی است که در دین اسلام اهتمام ویژه‌ای نسبت به آن شده، و در آیات و احادیث به رعایت آن تصریح شده است. قرآن کریم در آیاتی چند خطاب به
پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تاکید می‌کند حق خویشاوندان را بپرداز؛ مانند: «وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ وَ الْمِسْکینَ وَ ابْنَ السَّبیل... ؛
و حقّ نزدیکان و مسکینان و در راه‌ماندگان را ادا کن.»
«فَآتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ وَ الْمِسْکینَ وَ ابْنَ السَّبیل... ؛
پس حقّ نزدیکان و مسکینان و در راه‌ماندگان را ادا کن.»
قبل از پرداختن به تفسیر آیات فوق باید گفت؛ خویشاوند (ذی القربی) گاه به کسی اطلاق می‌شود که نسبت خونی با شخص دیگر دارد؛ مانند
عمو،
عمه،
خاله و
دایی و گاه به کسی اطلاق می‌شود که نسبت سببی دارد؛ مانند
داماد:
«وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ مِنَ الْمَاء بَشَرًا فَجَعَلَهُ نَسَبًا وَصِهْرًا وَكَانَ رَبُّكَ قَدِيرًا؛
و او است آن که از آب (
نطفه) بشری آفرید، پس او را دارای رابطه نسبی و سببی قرار داد».
البته خویشاوندی گاه شامل طایفه و قبیله نیز می‌شود. آن‌جا که قرآن در نسبت خویشاوندی
شعیب (علیه‌السّلام) با
قوم مدین می‌فرماید:
«قَالُواْ يَا شُعَيْبُ مَا نَفْقَهُ كَثِيرًا مِّمَّا تَقُولُ وَإِنَّا لَنَرَاكَ فِينَا ضَعِيفًا وَلَوْلاَ رَهْطُكَ لَرَجَمْنَاكَ؛
گفتند: ای شعیب، بسیاری از چیزهایی را که می‌گویی نمی‌فهمیم، تو را در میان خود ناتوان می‌بینیم، اگر به خاطر قبیله‌ات نبود، سنگسارت می‌کردیم.»
این آیه عامل تامین امنیت حضرت شعیب (علیه‌السّلام) را طایفه وی بیان می‌کند و می‌گوید
کفار از ترس خویشان شعیب نمی‌توانستند حریم امنیتی وی را بشکنند و به وی آسیب رسانند.
پس از بیان این مقدمه باید گفت؛ مفسران در مورد حقی که
خداوند در آیات فوق برای ذی القربی (خویشاوند) به رسمیت شناخته و پیامبرش را موظف به پرداخت آن نموده است، نظریات مختلفی ارائه کرده‌اند:
۱.برخی معتقدند، مخاطب آیات فوق پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است و منظور از «ذی القربی» خویشاوندان ایشان است، و این آیات در شان حضرت فاطمه (علیهاالسّلام) نازل شده؛ از این‌رو پیامبر فدک را به فاطمه بخشید.
۲.از امام سجاد (علیه‌السّلام) نقل شده است، منظور آیه پرداخت حقوق خویشاوندان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از بیت المال است؛ یعنی سهم آنان از غنیمت جنگی و مخاطب این آیه، حاکمان و جانشینان آنها هستند.
۳.برخی می‌گویند؛ حق این است که آیه در صدد بیان صله رحم، و بر طرف کردن مشکلات و کمک‌های مالی به خویشاوندان است. البته برخی آیه را منحصر در صله رحم دانستند.
۴.بعضی گفته‌اند؛ منظور از ذی القربی محارم هستند و حق آنها پرداخت نفقه است، در صورتی که فقیر و ناتوان از کسب و درآمد باشند.
۵.گروه دیگر از مفسران خطاب در این آیه را عام گرفته‌اند، و معتقدند مخاطب آیه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و غیر پیامبر می‌باشند، و همه مردم موظف‌اند حق خویشاوندان خود را فراموش نکنند.
بدیهی است که این نظریات منافاتی با هم ندارد و قابل جمع هستند، به این ترتیب که مفهوم آیه مفهوم گسترده‌ای است و پیامبر و خویشاوندان او مخصوصاً فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) مصداق اتم آن است.
بر اساس تعالیم قرآن و روایات خویشاوندان و بستگان نسبت به یکدیگر حقوق فراوانی دارند و این حقوق آن‌چنان دارای اهمیت است که در قرآن به رعایت آن امر شده است، با عباراتی؛ مانند «وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ»، «فَآتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ»، «اِنَّ اللَّهَ یَاْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْاِحْسانِ وَ ایتاءِ ذِی الْقُرْبی».
امام سجاد (علیه‌السّلام) در این مسئله می‌فرماید: «وَ حُقُوقُ رَحِمِکَ کَثِیرَةٌ مُتَّصِلَةٌ بِقَدْرِ اتِّصَالِ الرَّحِمِ فِی الْقَرَابَةِ فَاَوْجَبُهَا عَلَیْکَ حَقُّ اُمِّکَ ثُمَّ حَقُّ اَبِیکَ... ؛
و حقوق خویشانت بسیار است و مربوط به‌اندازه نزدیکی پیوند خویشاوندی است. واجب‌ترین آنها حقّ
مادر تو است، سپس حقّ پدرت، آن‌گاه حقّ فرزندت، سپس حقّ برادرت، و پس از آن به ترتیب حقّ هر که نزدیک و نزدیک‌تر است که نزدیک‌تر در اولویت است.»
البته در حقوق خویشاوندی هر چه قرابت نزدیک‌تر باشد از جهت حق در اولویت خواهد بود. این سخن قرآن کریم است: «وَ اُولُوا الْاَرْحامِ بَعْضُهُمْ اَوْلی بِبَعْضٍ فی کِتابِ اللَّه؛
و در کتاب خدا خویشاوندان نسبی از
مؤمنان و
مهاجران به یکدیگر سزاوارترند.»
البته آیات و روایاتی نیز وجود دارند که نشانگر آن هستند که اگر میان رعایت حقوق خویشاوندی و دینداری و حق‌مداری تعارضی وجود داشته باشد، نباید به بهانه رعایت حقوق خویشاوندی از دین و حق چشم پوشید.
دلیل این همه اهمیت به حقوق خویشاوندی، در سخنان
امام علی (علیه‌السّلام) چنین آمده است: «اَیُّهَا النَّاسُ اِنَّهُ لَا یَسْتَغْنِی الرَّجُلُ وَ اِنْ کَانَ ذَا مَالٍ عَنْ
[عَشِیرَتِهِ
] عِتْرَتِهِ وَ دِفَاعِهِمْ عَنْهُ بِاَیْدِیهِمْ وَ اَلْسِنَتِهِمْ... ؛
ای مردم، انسان هر مقدار که ثروت‌مند باشد، باز از خویشاوندان خود بی‌نیاز نیست که از او با زبان و دست دفاع کنند. خویشاوندان انسان، بزرگ‌ترین گروهی هستند که از او حمایت می‌کنند و اضطراب و ناراحتی او را می‌زدایند، و در هنگام مصیبت‌ها نسبت به او، پر عاطفه‌ترین مردم می‌باشند... آگاه باشید، مبادا از بستگان تهیدست خود رو‌برگردانید و از آنان چیزی را دریغ دارید، که نگاه‌داشتن
مال دنیا، زیادی نیاورد و از بین رفتنش کمبودی ایجاد نکند. آن‌کس که دست دهنده خود را از بستگانش باز دارد، تنها یک دست را از آنها گرفته، امّا دست‌های فراوانی را از خویش دور کرده است، و کسی که پر و بال
محبّت را بگستراند، دوستی خویشاوندانش تداوم خواهد داشت.»
آن‌حضرت در
حکمت گرامی‌داشت حق خویشاوندی به فرزندش می‌فرماید: «وَ اَکْرِمْ عَشِیرَتَکَ فَاِنَّهُمْ جَنَاحُکَ الَّذِی بِهِ تَطِیرُ وَ اَصْلُکَ الَّذِی اِلَیْهِ تَصِیرُ وَ یَدُکَ الَّتِی بِهَا تَصُول؛
و خویشانت را گرامی‌دار؛ زیرا آنان پر و بال تو هستند که با آن پرواز می‌کنی، و اصل و ریشه تو هستند که به آنها باز می‌گردی.»
برخی از مهم‌ترین حقوق خویشان عبارتند از :
یکی از حقوقی که خداوند
مسلمانان را به رعایت آن فرمان داده، احسان و نیکی نسبت به خویشان است: «هنگامی که از
بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که هرگز جز خدا را نپرستید و به
پدر و مادر و خویشان و
یتیمان و
مسکینان نیکی کنید».
«نیکی آن نیست که روی خود به جانب مشرق و مغرب کنید، بلکه نیکوکار کسی است که به
خدا و
روز بازپسین و
فرشتگان و
کتاب خدا و
پیامبران ایمان آورد و مال خود را، با آن‌که دوستش دارد، به خویشاوندان و یتیمان و درماندگان و مسافران و گدایان و دربندماندگان ببخشد».
«احسان» از «حسن» به معنای هر نوع کار خوب و کمک و یاری است که نسبت به دیگری انجام می‌شود. البته در فرهنگ قرآن اگر احسان و نیکی به خویشان مورد تاکید قرار گرفته، این بدان معنا نیست که نسبت به دیگران نباید احسان و نیکی نمود.
صله رحم که همان رفت و آمدهای فامیلی است، مورد اهتمام ویژه قرآن و احادیث می‌باشد: «وَ الَّذینَ یَصِلُونَ ما اَمَرَ اللَّهُ بِهِ اَنْ یُوصَل... ؛
و آنها که پیوندهایی را که خدا دستور به برقراری آن داده، برقرار می‌دارند.»
«اَوْ اِطْعامٌ فی یَوْمٍ ذی مَسْغَبَةٍ، یَتیماً ذا مَقْرَبَةٍ؛
یا غذا دادن در روز گرسنگی، یتیمی از خویشاوندان.»
از دیگر حقوق خویشاوندان ارث بردن از یکدیگر است که این اختصاص به خویشان نسبی به ترتیب اولویت و طبقات
ارث دارد: «برای مردان، از آنچه پدر و مادر و خویشاوندان از خود بر جای می‌گذارند، سهمی است و برای زنان نیز، از آنچه پدر و مادر و خویشاوندان می‌گذارند، سهمی خواه آن مال، کم باشد یا زیاد این سهمی است تعیین شده و پرداختنی».
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «حقوق خویشاوندان» تاریخ بازیابی۱۳۹۹/۱۱/۱۹.
