توقیفی بودن ترتیب بیشتر سوره‌ها
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: قرآن،
سوره،
آیه،
اجتهاد.
پرسش: آیا در ترتیب سوره‌ها، غیر از قول به اجتهادی و توقیفی بودن، قول دیگری هست؟
جمعی از قرآن پژوهان نه ترتیب همه سوره‌ها را توقیفی می‌دانند و نه اجتهادی بلکه معتقد به توقیفی بودن ترتیب بیشتر سوره‌های قرآن‌اند؛ اما در عین حال، جای دادن تعداد اندکی از سوره‌ها مانند
سوره توبه و یا تقدیم و تاخیر دو سه سوره را اجتهادی و مربوط به پس از
پیامبر می‌دانند.
بیهقی (م ۴۵۸ق)،
ابن عطیه (م ۵۴۲ق)،
ابن حجر (م ۸۵۲ق)،
سیوطی (م ۹۱۱ق)
و برخی از معاصران،
از این گروه‌اند. از این گروه، ابن عطیه معتقد است با توجه به اخبار، ترتیب سوره‌های
سبع طوال،
حوامیم و
مفصّلات (که بخش عظیمی از قرآن را در بر می‌گیرند) توقیفی، ولی ترتیب برخی دیگر اجتهادی است.
ولی
ابو جعفر ابن زبیر معتقد است که گزارش‌ها بر بیش از آنچه ابن عطیه گفته است، دلالت دارند.
سیوطی با استناد به روایت
ابن عباس، نظر بیهقی را که به توقیفی بودن همه سوره‌ها جز
برائت و
انفال معتقد است، مورد اطمینان می‌داند.
دلیل این گروه، آن است که بیشتر ادله قول نخست، یعنی توقیفی بودن ترتیب همه قرآن، تنها می‌تواند ترتیب سوره‌هایی مانند السبع الطوال،
مئین، مفصّلات و... را که در گزارش‌های تاریخی از آنها نام برده شده است، اثبات کند و اگر چه اینها بیشترِ سوره‌های قرآن را در بر می‌گیرند، اما معدود سوره‌هایی باقی می‌مانند که نمی‌توان جای‌گذاری آنها را با اطمینان به
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نسبت داد.
برای نمونه در گزارشی، ابن عباس از
عثمان می‌پرسد که چرا سوره انفال را که از
مثانی است، با
سوره توبه که از مئین است، در کنار هم آورده و میان آن دو با «بسم اللَّه» فاصله نینداخته و
[در نتیجه این جمع
] آنها را در سبع طُوَل قرار داده است. عثمان پاسخ می‌دهد: «زیرا در باره سوره توبه که از آخرین سوره‌های نازل شده بر پیامبر است، چیزی از پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به ما نرسیده بود و داستان هر دو سوره شبیه هم بود. از این رو، آن دو را کنار هم نهادم
[و یک سوره از طُوَل شدند
]».
اما باقلانی، در مضمون این روایت تردید کرده و احتمال داده که در نقل آن، کاهش یا افزایش رخ داده است.
این تردید، با توجه به نزول سوره انفال در اوایل هجرت و هنگامه
جنگ بدرو وجود راوی ضعیفی به نام
یزید فارسی در سند این گزارش، جدّی است.
برخی از قائلان به این قول، یعنی توقیفی بودن جمع بیشتر سوره‌ها و نه همه آنها، مانند
ابوجعفر بن زبیر (م ۷۰۸ق) قول به اجتهادی بودن ترتیب سوره‌ها را با قول خود، سازگار می‌دانند؛ زیرا قائلان به ترتیب اجتهادی، آن را برای برخی سوره‌ها و نه همه آنها می‌گویند و منشا
اجتهاد صحابه را نیز اشارات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌دانند.
برای نمونه، مالک و نیز
زرکشی (در یکی از دو دیدگاهش)، تالیف اجتهادی قرآن را بر اساس اشاراتی می‌دانند که
صحابه از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) شنیده بودند و ارتباط موجود میان سوره‌های انفال و برائت،
طلاق و
تحریم،
تکویر و
انفطار،
الضحی و
الم نشرح،
فیل و
قریش و
معوّذتین و بسیاری دیگر از سوره‌ها را تاییدی بر این ادّعا می‌شمارند.
می‌توان برخی از قائلان دیدگاه «اجتهادی بودن ترتیب سوره‌ها» مانند
علامه طباطبایی و
آیة اللَّه معرفت را نیز به گروه سوم ملحق کرد؛ زیرا ایشان نیز با ترتیب بسیاری از سوره‌ها در زمان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) موافق، و بر این باورند که شواهد تاریخی فقط از اثبات ترتیب همه سوره‌ها به مفهوم مطلق آن ناتوان است؛ ولی ترتیب بیشتر سوره‌ها را می‌تواند ثابت کند.
و این قولی است که می‌توان با آن موافقت نمود.
سایت حدیث نت، برگرفته از مقاله «توقیفی بودن ترتیب بیشتر سوره‌ها »، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۱/۱۲.
