بررسی حدیث لا عدوی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: بیماری،
کرونا،
پیامبر،
دروغ.
پرسش: با توجه به اینکه ویروس کرونا شایع شده است برخی با استناد به حدیثی از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که در مورد بیماری‌ها، فرمودند: «لَا عَدْوَی؛ قابل سرایت نیستند»؛ اعتقاد دارند هیچ‌کس مریضی را از شخص دیگری نمی‌گیرد و مسری بودن مَرَض و سرایت آن از توطئه‌های دشمنان و دروغ است! لطفاً علاوه بر اعتبار سنجی سند، معنی و مفهوم آن را نیز بیان کنید.
پاسخ اجمالی: جمله «لَا عَدْوَی» بخشی از حدیثی است که در منابع حدیث
شیعه و
سنی به پیامبر منتسب شده است. این حدیث از سویی با مسلمات تجربی و پزشکی و از سوی دیگر، با برخی روایات در تعارض است؛ از این‌رو مورد توجه اندیشمندان و پژوهشگران مباحث حدیثی قرار گرفته و نظرات متعددی در بین علماء شیعه و اهل‌تسنن در توضیح و شرح این حدیث بیان شده است. برخی افراد با استناد به این حدیث، ادعا می‌کنند که هیچ بیماری قابل واگرفتن نیست. حال آن‌که با چشم‌پوشی از اشکالاتی که بر سند این حدیث وارد است، به نظر می‌رسد منظور پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نفی مطلق سرایت نیست بلکه با توجه به قرائن موجود در متن حدیث، مراد از نهی در این روایت، نهی از اعتقاد خرافی بوده و بر فرض که معنای «لَا عَدْوَی» عدم سرایت باشد، نمی‌توان از آن مطلق عدم سرایت در تمام بیماری‌ها را ثابت کرد.
عبارت «لَا عَدْوَی» بخشی از حدیثی است که در کتاب «
الکافی» و همچنین برخی از منابع معتبر اهل‌سنت مانند «
صحیح بخاری» و «
صحیح مسلم»، در ضمن حدیثی از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) گزارش شده است. اندیشمندان شیعه و اهل‌سنت و شارحان این کتاب‌ها نظرات متعددی در معنا و مفهوم آن بیان کرده‌اند و سعی بر آن داشته‌اند معنایی قابل پذیرش برای آن و توجیهی در جمع بین این حدیث و احادیثی که معارض آن به نظر می‌رسد ارائه دهند.
روایت اشاره شده به این صورت است که فردی به نام «
نضر به قِرْوَاشٍ» شتردار می‌گوید: از
امام صادق (علیه‌السلام) درباره شتری که
جَرَب (نوعی بیماری پوستی-گَری) دارد، پرسیدم که آیا او را از شترانم جدا کنم، از ترس سرایت «جرب» آن و نیز از سوت زدن برای حیوان برای اینکه آب بیاشامد؟ امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند:
«اِنَّ اَعْرَابِیّاً اَتَی رَسُولَ اللَّهِ صلّی‌الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ اِنِّی اُصِیبُ الشَّاةَ وَ الْبَقَرَةَ وَ النَّاقَةَ بِالثَّمَنِ الْیَسِیرِ وَ بِهَا جَرَبٌ فَاَکرَهُ شِرَاءَهَا مَخَافَةَ اَنْ یُعْدِیَ ذَلِک الْجَرَبُ اِبِلِی وَ غَنَمِی فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلّی‌الله علیه و آله یَا اَعْرَابِیُّ فَمَنْ اَعْدَی الْاَوَّلَ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلّی‌الله علیه و آله لَا عَدْوَی وَ لَا طِیَرَةَ وَ لَا هَامَةَ وَ لَا شُؤْمَ وَ لَا صَفَرَ وَ لَا رَضَاعَ بَعْدَ فِصَالٍ وَ لَا تَعَرُّبَ بَعْدَ هِجْرَةٍ وَ لَا صَمْتَ یَوْماً اِلَی اللَّیْلِ وَ لَا طَلَاقَ قَبْلَ النِّکاحِ وَ لَا عِتْقَ قَبْلَ مِلْک وَ لَا یُتْمَ بَعْدَ اِدْرَاک»؛
«یک بادیه‌نشین نزد رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آمد و عرض کرد: یا رسول‌الله! من به
گوسفند و
گاو و
شتر ارزان‌قیمت برمی‌خورم که به «جرب» مبتلا است، خوشم نمی‌آید که آن را بخرم، مبادا جربش به شتر و گوسفندم سرایت کند. پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به او فرمود: پس چه کسی اوّلی را مبتلا کرد؟ سپس فرمود: نه سرایت (عدوی)، نه
فال بد، نه
فال پرنده شب، نه
سوت زدن، نه
شیرخوارگی بعد از فصال و از شیر گرفتن، نه
تعرّب بعد از هجرت و ایمان، نه
روزه سکوت از روز تا شب، نه
طلاق قبل از ازدواج، نه
آزادی پیش از بردگی و نه
یتیمی بعد از بلوغ [در
اسلام تشریع نشده است
].»
مرحوم «
کلینی» این حدیث را در کتاب «روضه الکافی» با سند ضعیف نقل می‌کند. سند کامل حدیث چنین است: «مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ اَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ قَالَ اَخْبَرَنَا النَّضْرُ بْنُ قِرْوَاشٍ الْجَمَّال».
راوی اصلی این حدیث «نضر بن قرواش» شتردار (جمال) است که در منابع رجالی، توثیق و مدحی برای وی وجود ندارد.
اما سایر راویان حدیث، از بزرگان روات هستند.
در منابع بعدی شیعه نیز قسمتی از این حدیث و یا همان جمله در ضمن حدیثی وجود دارد، مثلاً در «
نهج‌البلاغه» نیز
امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) می‌فرماید: «الطِّیَرَةُ لَیْسَتْ بِحَقٍّ وَ الْعَدْوَی لَیْسَتْ بِحَق».
همچنین روایت مورد نظر در منابع حدیثی معتبر اهل سنت از جمله «
صحاح سته» (نیز با گزارش‌های گوناگون آمده است، مثلاً در «صحیح مسلم» از «
ابوهریره») چنین نقل‌شده:
«قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و سلم لاَ عَدْوَی وَ لاَ صَفَرَ وَ لاَ هَامَةَ فَقَالَ اَعْرَابِیٌّ یَا رَسُولَ اللَّهِ! فَمَا بَالُ الاِبِلِ تَکونُ فِی الرَّمْلِ کاَنَّهَا الظِّبَائُ فَیَجِیئُ الْبَعِیرُ الاَجْرَبُ فَیَدْخُلُ فِیهَا فَیُجْرِبُهَا کلَّهَا؟ قَالَ فَمَنْ اَعْدَی الاَوَّلَ؟ وَ فِیْ رِوَایَةٍ: لاَ عَدْوَی وَ لاَ طِیَرَةَ وَ لاَ صَفَرَ وَ لاَ هَامَةَ»
بنابراین چون این حدیث در دو کتاب «بخاری»
و «مسلم» آمده طبیعتاً از دید اهل سنت این حدیث ضعیف نیست.
احادیثی که فهم آن‌ها مشکل است، بخشی از میراث حدیثی می‌باشند. شارحان و مؤلفان کتاب‌های حدیثی، هر یک به تناسب زمان، برخی از احادیث دشوارفهم را تبیین کرده‌اند؛ اما گذر زمان و آشنایی با علوم جدید گاهی باعث می‌شود دید دیگری در فهم حدیث پدید آید و احتمال جدیدی را در پی‌آورد و یا احتمال‌های قبلی مردود شود.
یکی از احادیث مشکل، همین حدیث «لاعدوی» است. همان‌گونه که گفته شد، مؤلفان و شارحان شیعه و سنی سعی کرده‌اند معنایی قابل‌پذیرش برای آن ذکر کنند و توجیهی نیز در جمع بین این حدیث و احادیثی که معارض آن به نظر می‌رسد ارائه دهند که به‌صورت خلاصه نکاتی بیان می‌شود:
الف) در بین روایات معصومان (علیهم‌السلام)، احادیثی وجود دارد که با حدیث «لا عدوی» معارض هستند یعنی معنایی مقابل معنای این حدیث بیان کرده است، مثلاً از
امام سجاد (علیه‌السلام) نقل‌شده است که پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمودند: «فِرَّ مِنَ الْمَجْذُومِ فِرَارَک مِنَ الْاَسَد؛
از جذامی فرار کن همان‌گونه که از شیر فرار می‌کنی.»
ب) از سوی دیگر حدیث مورد نظر با مسلمات تجربه‌های بشری در زمینه‌های پزشکی و سرایت برخی از بیماری‌ها و مسری بودن آن‌ها نیز ناسازگار است.
با توجه به این دو نکته، در توضیح این روایت چند نظر وجود دارد:
برخی گفته‌اند مقصود این است که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با این بیان، نقش مستقل طبیعت را در سرایت بیماری نفی نموده و به نقش خدا در امور ازجمله سرایت بیماری توجه داده‌اند. پس تا
خداوند نخواهد بیماری سرایت نمی‌کند. بنابراین، ویروس‌ها و میکروب‌ها و... نمی‌توانند در سرایت بیماری به‌طور مستقل و بدون
اراده خداوند نقشی داشته باشند.
برخی دیگر گفته‌اند که بیماری، استقلالی در سرایت خود ندارد و سرایت آن منوط به خواست خداوند است،
بسیاری از اندیشمندان شیعه و سنی به این نظر قائل هستند.
برخی دیگر گفته‌اند که آنچه از بیماری منتشر می‌شود، رایحه بیماری است و آن است که منجر به بیماری شدن هم‌نشین با شخص بیمار می‌شود و خود بیماری سرایت نمی‌کند.
برخی نیز در جمع بین این حدیث و حدیث «فر من المجذوم فرارک من الاسد» چنین توجیه کرده‌اند که «
حدیث فرار» دال بر وجوب فرار است و حدیث لا عدوی را تخصیص می‌زند.
(برای اطلاع کامل در مورد نظرات ارائه‌شده می‌توانید به مقاله: حدیث «لا عدوی» انتساب و مفهوم شناسی (پژوهشی درباره خاستگاه واگیردار نبودن بیماری‌ها در اسلام)، نویسنده: محمود کریمیان، مجله علوم حدیث، سال بیست و یکم، شماره اول، مراجعه کنید.)
بنابراین به‌صورت کلی، این حدیث از گذشته تا حال، دست‌خوش نقد و نظرات حدیث پژوهان شیعی و اهل سنت بوده است. برخی در دوره معاصر این حدیث شریف را جعلی خوانده‌اند و برخی ظاهرگرایان، از این حدیث، مطلق نفی سرایت بیماری را استنباط نموده‌اند.
برخی دیگر از محققان نیز گفته‌اند: (در صورت پذیرش حدیث «لا عدوی»، ظاهراً) این حدیث به‌هیچ‌عنوان به معنای نفی سرایت بیماری از شخص بیمار به شخص سالم نیست. درنتیجه نه معارض با روایاتی همچون «فِرَّ مِنَ الْمَجْذُومِ فِرَارَک مِنَ الْاَسَد» است و نه مخالف با مسلمات علوم تجربی عصر حاضر؛ بلکه به نظر می‌رسد در این روایت‌اندکی نقل به معنا یا تصحیف صورت گرفته است. با توجه به قرائن موجود در کل روایت، واقعیت مسئله این است که حدیث «لا عدوی» در مقام دفع یک آموزه خرافی یا یک آموزه اشتباه از یک اعرابی بیان‌شده است.(برای مطالعه بیشتر در این زمینه می‌توانید به مقاله: ایضاحی بر حدیث «لا عدوی»، نویسنده: علی امیری به آدرس زیر مراجعه کنید: http://tebona.ir/۲۰۱۸/۰۶/۹۴۲/.)
به عبارت دیگر، با توجه به قرینه «
وحدت سیاق»، منظور پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از نفی سرایت، نفی از اعتقاد خرافی است. شاهد این برداشت، نفی موارد دیگر است که در روایت بیان شده است.حضرت نفی «لا عدوی» را در کنار مواردی مانند
طیره،
هامَة،
شُؤم و
صَفَر که از باورهای غلط جاهلی بود قرار می‌دهد. بدیهی است که هیچ یک از این امور، ارتباطی با حوزه سلامت و طبابت ندارد، بلکه وجه مشترکشان این است که عرب جاهلی آن‌ها را تماماً نحس می‌شمرد و در صورت مواجهه، منتظر وقوع حادثه ناگواری می‌بود؛ به همین دلیل، نبی خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) همه آن‌ها را یکجا و در یک سیاق انکار کرده است و اعراب جاهلی را به نقش خداوند و
مشیت الهی در وقایع زندگی یادآور می‌کند.
از سوی دیگر بر فرض که «عدوی» به معنای «واگیری در همه بیماری‌ها باشد» با توجه به اینکه سؤال آن شخص در مورد بیماری خاصی است، نمی‌توان آن را به تمام بیماری‌ها اطلاق داد و به استناد آن، اصل واگیری را در مورد هر مرضی انکار کرد!
نکته دیگر اینکه وجود بیماری‌های واگیردار، امری قطعی و مورد اتّفاق همه اطبّاء و از وجدانیّات هر انسان عاقلی است و نمی‌توان با تمسّک به ظاهر یک حدیث، آن‌ها را نادیده گرفت.
برخی این حدیث را ضعیف دانسته و آن را رد کرده‌اند. برخی دیگر نیز آن را توجیه کرده و گفته‌اند:
۱-منظور از حدیث رسول‌الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) این است که تا خداوند نخواهد هیچ بیماری‌ها در سرایت استقلال ندارد.
۲-نهی در این حدیث،
نهی تکوینی نیست تا معنا چنین باشد «واگیر واقعیت ندارد» بلکه
نهی مولوی است یعنی «از واگیر دوری‌کنید».
۳-با توجه به قرینه «وحدت سیاق»، مراد از نهی در این روایت، نهی از اعتقاد خرافی بود که ظاهراً در آن زمان شایع بود، نه نهی مطلق سرایت، در نتیجه هیچ ارتباطی با حوزه سلامت و طبابت ندارد.
۴- بر فرض که مراد نهی از سرایت باشد، نمی‌توان از آن، مطلق عدم سرایت در تمام بیماری‌ها را ثابت کرد.
مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی، برگرفته از مقاله «بررسی حدیث لا عدوی» تاریخ بازیابی۱۳۹۹/۱/۲۹.
