• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ام‌حکم

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


کلیدواژه: ام‌حکم، عبدالرحمن بن ام‌حکم، معاویه، لعن، امام صادق (عليه‌السلام)، ابوسفیان.

پرسش: ام‌حکم دختر ابوسفیان چه شخصیتی بود که توسط امام صادق (علیه‌السلام) پس از هر نماز واجب، لعن می‌شد؟ (در حدیثی آمده است: «امام صادق (عليه‌السلام) پس از هر نماز، امّ الحکم، خواهر معاویه و دختر ابوسفیان را لعنت می‌کردند»؛ کافی، ج‌۳، ص‌۳۴۲. امّ‌الحکم که بود و به چه دلیل مستحق لعنت [امام [|امام (عليه‌السلام)]] گردیده است)؟

پاسخ:


«ام‌الحکم» دختر ابوسفیان و هند است که از پدر و مادر با معاویه یکی بود.
[۱] ابن اثیر جزری، علی بن محمد، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج۶، ص۳۲۰، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۹ق.    
او هم‌چنین خواهر ناتنی «ام‌حبیبه» همسر پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بود که تنها در پدر با هم مشترک بودند.
[۲] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق، زکار، سهیل، زرکلی، ریاض، ج۱، ص۴۴۱، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.    


وی ابتدا با «عیاض بن غنم فهری» ازدواج کرد.
[۳] بخاری، محمد بن اسماعیل، الجامع المسند الصحیح المختصر من أمور رسول الله (ص) و سننه و أیامه (صحیح بخاری)، محقق، الناصر، محمد زهیر بن ناصر، ج۷، ص۴۸، بیروت، دار طوق النجاة، چاپ اول، ۱۴۲۲ق
[۴] أبوبکر بیهقی، أحمد بن الحسین، السنن الکبری،‌ محقق، عبد القادر عطا، محمد، ‌ج۷، ص۲۷۷، بیروت،‌ دارالکتب العلمیة، چاپ سوم،‌ ۱۴۲۴ق.

زندگی این دو پابرجا بود تا این‌که عیاض مسلمان شد و پیش پیامبر اسلام (صلي‌الله‌عليه‌وآله) رفت. اسلامِ عیاض هم‌زمان با صلح حدیبیه و قبل از فتح مکه بود.
[۵] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق، زکار، سهیل، زرکلی، ریاض، ج۱۱، ص۷۴، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.    
با مسلمان شدن عیاض این دو از یکدیگر جدا شدند که در بخش بعدی به آن می‌پردازیم.

پس از جدایی از عیاض،‌ ام‌حکم با «عبدالله بن عثمان ثقفی» ازدواج کرد.
[۶] ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله‌، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، تحقیق، بجاوی، علی محمد، ج۴، ص۱۹۳۲،‌ بیروت، دارالجیل، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.    


از این ازدواج، فرزندی به نام عبدالرحمن به دنیا آمد
[۷] مقریزی، تقی الدین‌، امتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع‌، تحقیق، نمیسی، محمد عبدالحمید، ج۶، ص۲۶۸،‌ بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.    
که معمولاً با نسبت به مادرش «عبدالرحمن بن ام‌حکم» شناخته می‌شود.
[۸] ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابة فی تمییز الصحابة، تحقیق، عبدالموجود، عادل احمد، معوض، علی‌محمد، ج۸،‌ ص۳۷۸، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.    


عبدالرحمن بن ام‌حکم، در زمان حکومت معاویه، مدتی والی کوفه شد.
[۹] ابن حزم، جمهرة أنساب العرب، تحقیق، لجنة من العلماء، ص۲۶۶، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.    

مردم از او ناراضی بودند و در نتیجه معاویه او را برکنار کرد.
[۱۰] ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، دیوان المبتدأ و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی الشأن الأکبر (تاریخ ابن خلدون‌)، تحقیق خلیل شحادة، ج۳، ص۲۱، بیروت، دارالفکر، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
سپس مدتی والی مصر گردید.
[۱۱] ابن سعد کاتب واقدی، محمد بن سعد‌، الطبقات الکبری‌، ج۶، ص۵۵، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ دوم، ۱۴۱۸ق.    
در مصر مشکلاتی به وجود آمد که موجب شکایت برخی مصریان پیش معاویه شد؛ اما با دفاع ام‌حکم، غائله تمام شد.
[۱۲] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق، زکار، سهیل، زرکلی، ریاض، ج۵، ص۱۴۲، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.    


آیه‌ای از قرآن می‌گوید: «اگر برخی همسران شما با پیوستن به کفار از دست شما رفتند (و کافران مهریه مورد مطالبه شما را ندادند) و شما غنیمتی یافتید، پس به کسانی که همسرانشان را (به خاطر پیوستن به کفار) از دست داده‌اند، معادل مهریه‌ای که داده‌اند، از غنایم بپردازید، و از خدایی که به او ایمان دارید، پروا کنید».
[۱۳] ممتحنه/سوره۶۰، آیه۱۱.    


۶.۱ - دیدگاه مفسران

بسیاری از مفسران شیعه و اهل‌سنت در تفسیر این آیه، ام‌حکم را به عنوان یکی از مصادیق زنان مرتد - و یا تنها زنی از قریش که مرتد شد - ذکر کرده‌اند که این آیه در شأن آنها نازل شده است.
[۱۴] طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‌، محمدجواد، ج۹، ص۴۵۵.    
[۱۵] طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‌، محمدجواد، ج۹، ص۴۱۳، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
[۱۶] ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، تحقیق، دکتر یاحقی، محمد جعفر، دکتر ناصح، محمد مهدی، ج۱۹، ص۱۶۸، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۰۸ق.
[۱۷] قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، ج۶، ص۲۰۹، تهران، ناصر خسرو، چاپ اول، ۱۳۶۴ش.    
[۱۸] ابن ابی‌حاتم، عبدالرحمن بن محمد، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق، الطیب، اسعد محمد، ج۱۰، ص۳۳۵۰، مکتبة نزار مصطفی الباز، عربستان سعودی، چاپ سوم، ۱۴۱۹ق؛





۷.۱ - حدیثی از امام صادق

در برخی از منابع شیعی، این روایت آمده است: «امام صادق (علیه‌السلام) بعد از هر نمازی چهار شخص از مردان را که فلانی و فلانی و فلانی و معاویه است لعن می‌کردند و چهار زن را که فلانه و فلانه و هند مادر معاویه و ام‌حکم‌ خواهر معاویه است، لعن می‌فرمودند».
[۱۹] کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی‌اکبر، آخوندی، محمد، ج۳، ص۳۴۲،‌ تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
[۲۰] طوسی، محمد بن حسن (شیخ طوسی)، تهذیب الأحکام، محقق، مصحح، موسوی خرسان، حسن، ج۲، ص۳۲۱، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    




۸.۱ - دیدگاه کلینی و شیخ طوسی

کلینی این روایت را با چنین سندی نقل می‌کند: «حَمَّد بن یحیی عَن مُحَمَّد بن الحُسَین عن مُحَمَّد بن إسماعیل بن بَزِیع عن الخَیبرِی عن الحسین بن ثُوَیْر و أَبی سَلَمَة السَّرَّاج»
[۲۱] کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی‌اکبر، آخوندی، محمد، ج۳، ص۳۴۲،‌ تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
شیخ طوسی نیز همین سند را می‌آورد و تنها «الخیبری» را ذکر نمی‌کند.
[۲۲] طوسی، محمد بن حسن (شیخ طوسی)، تهذیب الأحکام، محقق، مصحح، موسوی خرسان، حسن، ج۲، ص۳۲۱، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    


۸.۲ - دیدگاه علامه مجلسی

علامه مجلسی در «مرآة العقول»، این روایت را مجهول می‌داند
[۲۳] مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، محقق، مصحح، رسولی، سید هاشم، ج۱۵، ص۱۷۵، تهران، ‌دارالکتب الإسلامیة، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
و به نظر می‌رسد ضعف این روایت بیشتر از مجهول بودن آن است. در سند این روایت، «الخیبری» وجود دارد که علمای رجال، او را اهل غلوّ
[۲۴] نجاشی، احمد بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (رجال نجاشی)، ص۱۵۵،‌ قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ ششم، ۱۳۶۵ش.
و ضعیف
[۲۵] علامه حلی‌، رجال العلامة الحلی، ص۲۲۱، قم‌، دارالذخائر، ۱۴۱۱ق.
دانسته‌اند و هم‌چنین «ابی‌سلمه السَّرَّاج» نیز فرد مجهولی بوده و توثیقی از او وجود ندارد.

در مجموع این روایت به جهت سندی ضعیف است؛ اما در صورت پذیرش، به جهت محتوا می‌توان آن‌ را نشان از ضربه‌ای دانست که ارتداد «ام‌حکم» به اسلام زده است و یا آن‌که ضربه‌ای دیگری از جانب او به اسلام و اهل بیت وارد شده که در تاریخ و روایات بدان پرداخته نشده است؛ زیرا در غیر این صورت، لعن دائمی یک مصداق از مصادیق کافران و منافقان پس از هر نماز واجب- با وجود مصادیق دیگری که دست‌کم در ظاهر، ضررهای بسیار بیشتری به اسلام و تشیع وارد کرده‌اند - کمی بعید به نظر می‌رسد.

۱. ↑ ابن اثیر جزری، علی بن محمد، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج۶، ص۳۲۰، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۹ق.    
۲. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق، زکار، سهیل، زرکلی، ریاض، ج۱، ص۴۴۱، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.    
۳. ↑ بخاری، محمد بن اسماعیل، الجامع المسند الصحیح المختصر من أمور رسول الله (ص) و سننه و أیامه (صحیح بخاری)، محقق، الناصر، محمد زهیر بن ناصر، ج۷، ص۴۸، بیروت، دار طوق النجاة، چاپ اول، ۱۴۲۲ق
۴. ↑ أبوبکر بیهقی، أحمد بن الحسین، السنن الکبری،‌ محقق، عبد القادر عطا، محمد، ‌ج۷، ص۲۷۷، بیروت،‌ دارالکتب العلمیة، چاپ سوم،‌ ۱۴۲۴ق.
۵. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق، زکار، سهیل، زرکلی، ریاض، ج۱۱، ص۷۴، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.    
۶. ↑ ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله‌، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، تحقیق، بجاوی، علی محمد، ج۴، ص۱۹۳۲،‌ بیروت، دارالجیل، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.    
۷. ↑ مقریزی، تقی الدین‌، امتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع‌، تحقیق، نمیسی، محمد عبدالحمید، ج۶، ص۲۶۸،‌ بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.    
۸. ↑ ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابة فی تمییز الصحابة، تحقیق، عبدالموجود، عادل احمد، معوض، علی‌محمد، ج۸،‌ ص۳۷۸، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.    
۹. ↑ ابن حزم، جمهرة أنساب العرب، تحقیق، لجنة من العلماء، ص۲۶۶، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.    
۱۰. ↑ ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، دیوان المبتدأ و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی الشأن الأکبر (تاریخ ابن خلدون‌)، تحقیق خلیل شحادة، ج۳، ص۲۱، بیروت، دارالفکر، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
۱۱. ↑ ابن سعد کاتب واقدی، محمد بن سعد‌، الطبقات الکبری‌، ج۶، ص۵۵، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ دوم، ۱۴۱۸ق.    
۱۲. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق، زکار، سهیل، زرکلی، ریاض، ج۵، ص۱۴۲، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.    
۱۳. ↑ ممتحنه/سوره۶۰، آیه۱۱.    
۱۴. ↑ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‌، محمدجواد، ج۹، ص۴۵۵.    
۱۵. ↑ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‌، محمدجواد، ج۹، ص۴۱۳، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
۱۶. ↑ ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، تحقیق، دکتر یاحقی، محمد جعفر، دکتر ناصح، محمد مهدی، ج۱۹، ص۱۶۸، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۰۸ق.
۱۷. ↑ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، ج۶، ص۲۰۹، تهران، ناصر خسرو، چاپ اول، ۱۳۶۴ش.    
۱۸. ↑ ابن ابی‌حاتم، عبدالرحمن بن محمد، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق، الطیب، اسعد محمد، ج۱۰، ص۳۳۵۰، مکتبة نزار مصطفی الباز، عربستان سعودی، چاپ سوم، ۱۴۱۹ق؛
۱۹. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی‌اکبر، آخوندی، محمد، ج۳، ص۳۴۲،‌ تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۲۰. ↑ طوسی، محمد بن حسن (شیخ طوسی)، تهذیب الأحکام، محقق، مصحح، موسوی خرسان، حسن، ج۲، ص۳۲۱، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۲۱. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی‌اکبر، آخوندی، محمد، ج۳، ص۳۴۲،‌ تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۲۲. ↑ طوسی، محمد بن حسن (شیخ طوسی)، تهذیب الأحکام، محقق، مصحح، موسوی خرسان، حسن، ج۲، ص۳۲۱، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۲۳. ↑ مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، محقق، مصحح، رسولی، سید هاشم، ج۱۵، ص۱۷۵، تهران، ‌دارالکتب الإسلامیة، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
۲۴. ↑ نجاشی، احمد بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (رجال نجاشی)، ص۱۵۵،‌ قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ ششم، ۱۳۶۵ش.
۲۵. ↑ علامه حلی‌، رجال العلامة الحلی، ص۲۲۱، قم‌، دارالذخائر، ۱۴۱۱ق.


پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «ام‌حکم»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱/۱۶.    



جعبه ابزار