• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

اقسام عدالت

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



کلیدواژه: عدالت.

پرسش: اقسام عدالت کدام‌اند و چه کسانی و در چه اموری باید عدالت پیشه کنند؟

پاسخ: عدالت در همه ابعاد زندگی انسان، باید رعایت شود. عدل در وسیع‌ترین مفهومش، شامل حقوق خدا بر انسان (تکالیف الهی که انسان باید انجام بدهد) و حقوق انسان بر انسان (یا حقوق انسان‌ها بر یکدیگر و یا عدالت اجتماعی) و حق انسان بر خودش و حتی حق اعضا و جوارحِ انسان بر او هم می‌شود؛ یعنی در این صورت، مفهوم عدل، تقریباً برابر همه ارزش‌های خوب و مثبت است و در تمام ابعاد زندگی باید اجرا شود. افزون بر اینکه عقل انسان بر این مسئله حکم می‌کند.
عدالت در دو زمینه قابل بحث است:
أ. عدالت اجتماعی: از جمله مهم‌ترین عواملی که باعث هرج‌و‌مرج و بیمار شدن جامعه می‌شود، بی‌عدالتی اجتماعی است که خود اقسامی دارد: ۱. عدالت در ریاست و رهبری؛ ۲. عدالت در قضاوت؛ ۳. عدالت در سیاست.
ب. عدالت فردی: یعنی اینکه انسان در محیط شخصی خود، گناه نکند و مرتکب حرام و جرم نشود (تعریف فقهی عدالت) در این‌جا به برخی مصادیق آن اشاره می‌کنیم: ۱. عدالت امام جماعت؛ ۲. عدالت در بین همسران؛ ۳. عدالت در شخص قاضی؛ ۴. عدالت در مرجع تقلید.



یکی از عام‌ترین مفاهیم اخلاقی و قطعی‌ترین ارزش‌های اخلاقی، مفهوم عدل است که در مقابل آن، مفهوم ظلم قرار دارد.
عدالت یعنی «اِعطاءُ کل ذی حقٍ حقّه هر کسی را حقی که سزاوار او است، به او بدهند، نه کم و نه زیاد».
این تعریف از عدالت، تعریفی کلامی است.


عدالت در فقه، یعنی اینکه انسان گناه کبیره انجام ندهد و بر گناه صغیره اصرار نورزد؛
[۲] فیض، علی‌رضا، مبادی فقه و اصول، ‌ص ۳۳۷، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چ۹، ۱۳۷۸ش.
مثل عدالت در قاضی یا عدالت در امام جماعت که توضیح بیش‌تر آن خواهد آمد.


در جواب سؤال شما پرسشگر باید گفت: عدالت در همه ابعاد زندگی انسان، باید رعایت شود.
«عدل در وسیع‌ترین مفهومش، شامل حقوق خدا بر انسان (تکالیف الهی که انسان باید انجام بدهد) و حقوق انسان بر انسان (یا حقوق انسان‌ها بر یکدیگر و یا عدالت اجتماعی) و حق انسان بر خودش و حتی حق اعضا و جوارحِ انسان بر او هم می‌شود؛ یعنی در این صورت، مفهوم عدل، تقریباً برابر همه ارزش‌های خوب و مثبت است
[۳] مصباح یزدی، محمدتقی، اخلاق در قرآن، ج۳، ص۱۳۳، مؤسسه امام خمینی، چ۲، ۱۳۸۰ش.
و در تمام ابعاد زندگی باید اجرا شود.افزون بر اینکه عقل انسان بر این مسئله حکم می‌کند.

۳.۱ - عدل در قرآن

در قرآن و روایات روی این مسئله انگشت تأکید نهاده شده است. خداوند در قرآن می‌فرماید:
«اِنَّ اللَّهَ یَاْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْاِحْسانِ»؛ «خداوند به عدل و احسان فرمان می‌دهد».

۳.۲ - عدل در روایات

حضرت علی (علیه‌السلام) می‌فرماید: عدالت در رأس ایمان و گردآورنده احسان است.
[۵] ناظم‌زاده، سید‌اصغر، جلوه‌های حکمت، ج۱، ص۳۰۳، ص۳۹۴، دفتر تبلیغات اسلامی.

در این آیه و دیگر روایت، دستور داده‌اند که عدالت را در تمام ابعاد زندگی خود مورد توجه قرار دهیم و بیش‌تر به طور مطلق ذکر شده است و مقید به چیز خاصی نشده است. هر چند در آیات و روایات زیادی روی برخی از اقسام آن تأکید شده که ما در این‌جا نمونه‌هایی را در زمینه‌های مختلف ذکر می‌کنیم. مخفی نماند که عدالت در دو زمینه قابل بحث است: ۱. عدالت اجتماعی؛ ۲. عدالت فردی.


از جمله مهم‌ترین عواملی که باعث هرج‌و‌مرج و بیمار شدن جامعه می‌شود، بی‌عدالتی اجتماعی است که خود اقسامی دارد:

۴.۱ - عدالت در ریاست و رهبری

یکی از مواردی که تأکید فراوانی بر عدالت او شده، رهبر و حاکم جامعه است که وظیفه دارد با مردم به عدل رفتار کند و امام ظالم و جائر را شدیداً مورد نکوهش قرار داده‌اند.

۴.۱.۱ - حدیثی از حضرت امیر

حضرت امیر (علیه‌السلام) می‌فرماید: پیشوای عادل بهتر است از باران فراوان.
[۷] ناظم‌زاده، سید‌اصغر، جلوه‌های حکمت، ج۱، ص۳۹۳.

و هم‌چنین در این زمینه فرمودند: عدالت، فضیلت حاکم است.

۴.۲ - عدالت در قضاوت

از دیگر مواردی که به عدالت تأکید شده، عدالت در مقام قضاوت و داوری است.

۴.۲.۱ - کلام خداوند

خداوند در قرآن فرموده است: هرگاه قضاوت نمودی، در میان ایشان به عدالت داوری کن که خداوند عدالت‌پیشگان را دوست دارد.
و در جای دیگر می‌فرماید: و هرگاه میان مردم داوری کردید، به عدل‌و‌داد داوری کنید.

۴.۲.۲ - حدیثی از امیرالمؤمنین

حضرت امیر (علیه‌السلام) در این باره سخن زیبا و متینی دارند: از عدالت به دور است که در قضاوت، اعتماد به مجرد ظن و گمان شود.

۴.۲.۳ - یادآوری یک نکته

البته لازم به ذکر است که قاضی و داور در اسلام، شرایطی دارد که از جمله آنها عدالت است؛ یعنی قاضی افزون بر اینکه در مقام قضاوت، باید به عدل حکم کند، در محیط فردی خود هم باید عادل باشد و گناه انجام ندهد.
[۱۳] ناظم‌زاده، سید‌اصغر، جلوه‌های حکمت، ج۱، ص۳۹۵.
[۱۴] آمدی، عبدالواحد، غررالحکم و دررالکلم، ج۲، ص۳۶۸.


۴.۳ - عدالت در سیاست

در مسائل سیاسی نیز این اصل مهم نباید فراموش شود؛ زیرا مکتب ما، سیاست را از دیانت جدا نمی‌داند؛ لذا در مسائل سیاسی نیز باید به عدالت نوشت و سخن گفت و موضع گرفت و...

۴.۳.۱ - حدیثی از حضرت علی

حضرت علی (علیه‌السلام) در این باره می‌فرماید: در کار سیاست، هیچ ریاستی مثل عدالت و دادگری نیست.
[۱۶] فیض، علی‌رضا، مبادی فقه و اصول، ‌ص ۳۴۷، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چ۹، ۱۳۷۸ش.

و نیز می‌فرماید: بهترین سیاست‌ها، دادگستری و عدالت است.
[۱۷] ناظم‌زاده، سید‌اصغر، جلوه‌های حکمت، ج۱، ص۳۹۵.



عدالت فردی، یعنی اینکه انسان در محیط شخصی خود، گناه نکند و مرتکب حرام و جرم نشود (تعریف فقهی عدالت) در اینجا به برخی مصادیق آن اشاره می‌کنیم:

۵.۱ - عدالت امام جماعت

یکی از مسائل فقهی که در رساله عملیه علما مطرح شده است، این است که امام جماعتی را که می‌خواهیم به او اقتدا کنیم، باید عادل باشد؛ یعنی گناه کبیره انجام ندهد و اصرار بر گناه صغیره هم نداشته باشد. در غیر این صورت نمی‌توانیم به او اقتدا کنیم؛ زیرا اقتدا کردن فقط به امام جماعتی صحیح است که عدالتش برای ما محرز شده باشد.
[۱۹] بنی‌هاشمی، سیدمحمدحسین، رساله دوازده مرجع، دفتر انتشارات اسلامی، چ۱، ج۱، شرایط امام جماعت.


۵.۲ - عدالت در بین همسران

از دیدگاه اسلامی، مرد فقط در صورتی می‌تواند بیش از یک زن بگیرد که قدرت اجرای عدالت میان آنان را در خود بیابد.

۵.۲.۱ - سخن خداوند

قرآن کریم می‌فرماید: اگر بیم آن دارید که به عدالت میان همسرانتان رفتار نکنید، فقط یک زن بگیرد.
لذا مردی که چند همسر دارد، موظف است، میان همسرانش عدالت را رعایت کند. با این شرط بسیار مهم، اسلام کوشیده است تا جلوی ستم مرد به همسرش را بگیرد.

۵.۳ - عدالت در شخص قاضی

که توضیح آن در عدالت در قضاوت گذشت.

۵.۴ - عدالت در مرجع تقلید

در اسلام، یکی از شرایطی که برای مرجع تقلید و جواز تقلید از او هست، این است که عادل بوده و اهل گناه و فسق نباشد.
[۲۲] بنی‌هاشمی، سیدمحمدحسین، رساله دوازده مرجع، دفتر انتشارات اسلامی، چ۱، ج۱، شرایط مرجع تقلید.

این موارد نمونه‌هایی از لزوم اجرای عدالت در زندگی بود. البته در جنبه‌های دیگر زندگی هم باید عدالت رعایت شود؛ مثلاً در سوره انعام آیه ۱۵۲ آمده است که در سخن گفتن، باید عدالت را رعایت کنید، یا در شهادت دادن باید عادل باشیم و به عدل شهادت دهیم.
هم‌چنین خداوند در آیه‌های ۳ و ۱۲۷ سوره آل‌عمران، رعایت عدل و قسط را در مورد یتیمان و در آیه‌های ۱۵۲ همان سوره و آیه ۸۵سوره هود و آیه ۹ سوره الرحمن، رعایت قسط را در مورد کیل و وزن در امور اقتصادی گوشزد می‌کند.
[۲۳] مصباح یزدی، محمدتقی، اخلاق در قرآن، ج۳، ص۱۳۷، مؤسسه امام خمینی، چ۲، ۱۳۸۰ش.



۱. مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش عقاید، ص۱۶۲، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل سازمان تبلیغات اسلامی، چ۲.    
۲. فیض، علی‌رضا، مبادی فقه و اصول، ‌ص ۳۳۷، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چ۹، ۱۳۷۸ش.
۳. مصباح یزدی، محمدتقی، اخلاق در قرآن، ج۳، ص۱۳۳، مؤسسه امام خمینی، چ۲، ۱۳۸۰ش.
۴. نحل/سوره۱۶، آیه۹۰.    
۵. ناظم‌زاده، سید‌اصغر، جلوه‌های حکمت، ج۱، ص۳۰۳، ص۳۹۴، دفتر تبلیغات اسلامی.
۶. آمدی، عبدالواحد، غررالحکم و دررالکلم، ج۱، ص۹۰.    
۷. ناظم‌زاده، سید‌اصغر، جلوه‌های حکمت، ج۱، ص۳۹۳.
۸. القضاعی، محمد بن سلامه، دستور معالم الحکم، ص۱۷.    
۹. آمدی، عبدالواحد، غررالحکم و دررالکلم، ج۱، ص۴۳، ح۷۵۳.    
۱۰. مائده/سوره۵، آیه۴۲.    
۱۱. نساء/سوره۴، آیه۵۸.    
۱۲. امام علی (علیه‌السلام)، نهج‌البلاغه، حکمت ۲۲۰.    
۱۳. ناظم‌زاده، سید‌اصغر، جلوه‌های حکمت، ج۱، ص۳۹۵.
۱۴. آمدی، عبدالواحد، غررالحکم و دررالکلم، ج۲، ص۳۶۸.
۱۵. آمدی، عبدالواحد، غررالحکم و دررالکلم، ج۱، ص۱۳۰.    
۱۶. فیض، علی‌رضا، مبادی فقه و اصول، ‌ص ۳۴۷، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چ۹، ۱۳۷۸ش.
۱۷. ناظم‌زاده، سید‌اصغر، جلوه‌های حکمت، ج۱، ص۳۹۵.
۱۸. آمدی، عبدالواحد، غررالحکم و دررالکلم، ج۱، ص۳۵۴، ح۲.    
۱۹. بنی‌هاشمی، سیدمحمدحسین، رساله دوازده مرجع، دفتر انتشارات اسلامی، چ۱، ج۱، شرایط امام جماعت.
۲۰. نساء/سوره۴، آیه۳.    
۲۱. مصباح یزدی، محمدتقی، پرسش‌ها و پاسخ‌ها، ج۱، ص۳۰۴، مؤسسه امام خمینی، چ۱.    
۲۲. بنی‌هاشمی، سیدمحمدحسین، رساله دوازده مرجع، دفتر انتشارات اسلامی، چ۱، ج۱، شرایط مرجع تقلید.
۲۳. مصباح یزدی، محمدتقی، اخلاق در قرآن، ج۳، ص۱۳۷، مؤسسه امام خمینی، چ۲، ۱۳۸۰ش.




سایت ‌اندیشه قم، برگرفته از مقاله «اقسام عدالت»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۱۲/۰۶.    



رده‌های این صفحه : اخلاق اسلامی | عدالت | فضائل اخلاقی




جعبه ابزار