ارتباط مباحث اخلاقی با یکدیگر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه:فضایل اخلاقی، رذایل اخلاقی، علم اخلاق.
پرسش :چرا در
علم اخلاق صفات خوب و بد در کنار هم بحث می‌شود؟ از جهت عملی چه ارتباطی میان اینها وجود دارد؟
بحث‌هایی از قبیل «
اطمینان ،
عجب ،
توکل ،
فخر ،
ایمان » و موضوعاتی پیرامون این مباحث، چگونه در کنار هم گنجانده می‌شوند؟ آیا این مباحث با همدیگر متناسب هستند؟
علم اخلاق، علمی است که
صفات نفسانی خوب و بد و اعمال و رفتار اختیاری متناسب با آنها را معرفی می‌کند و شیوه تحصیل صفات نفسانی خوب و انجام اعمال پسندیده و دوری از صفات نفسانی بد و اعمال ناپسند را نشان می‌دهد.
هدف نهایی علم اخلاق این است که انسان را به
کمال و
سعادت حقیقی خود- که همانا هدفِ اصلی خلقت جهان و انسان است- برساند. تفسیر واقعی و تحقق این کمال و سعادت به آن است که انسان به‌قدر ظرفیت و استعداد خود، چه در صفات نفسانی و چه در حوزه رفتاری، جلوه‌گاه
اسما و
صفات الهی گردد؛ تا در حالی‌که همه جهان طبیعی و بی‌اراده به تسبیح جمال و جلال خداوندی مشغول‌اند، انسان با اختیار و آزادی خویش، مقرّب‌ترین، گویاترین و کامل‌ترین مظهر الهی باشد.
با توجه به این مقدمه؛ در اخلاق هم صفات نیک و پسندیده و فضیلت بحث می‌شود و هم از صفات زشت و ناپسند و رذیلت. بنابر این، در کنار هم گنجانده شدن مباحثی؛ مانند اطمینان، ایمان، توکل به عنوان فضایل اخلاقی در کنار مباحثی؛ مثل عُجب و خودپسندی، و فخرفروشی به عنوان رذایل اخلاقی روشی علمی و واقعی بوده و هیچ اشکالی ندارد.
برای این‌که ارتباط میان این مباحث اخلاقی روشن شود، با توضیح هرکدام از این صفات، ارتباطی اخلاقی میان اینها روشن خواهد شد.
در ساختار
اخلاق اسلامی ، ایمان به عنوان عالی‌ترین صفت نفسانی هدایت‌گر مورد تأکید فراوان واقع شده و به همین دلیل تحصیل مبادی و مقدمات آن همانند علم و
یقین نیز به شدت مورد ترغیب و تشویق قرار گرفته است. اما ایمان دارای شرط است و ایمان تنها کافی نیست، بر اساس آنچه در قرآن و روایات وارد شده است، انجام عمل نیک عمده‌ترین شرط ایمان است. در بسیاری از آیات قرآن، ایمان در کنار عمل نیکو مطرح شده است و در اکثر آنها بلافاصله پس از ایمان،
عمل صالح و پسندیده مطرح شده است. ایمان بدون عمل نیکو، سود و بهره مطلوب را در پی نخواهد داشت. بنابراین انجام عمل شایسته را می‌توان شرط بهره‌وری ایمان دانست. در قرآن کریم آمده است:«اما هرکسی که ایمان آورده و کارهای پسندیده کرده، پاداش نیکوتری خواهد داشت، و ما فرمان آسانی به او خواهیم داد».
قرآن ادعای مؤمن بودن را بدون عمل نیک، ادعایی دروغین می‌داند:«می‌گویند:به خدا و رسول ایمان آورده‌ایم و اطاعت می‌کنیم ولی بعضی از آنها روگردان می‌شوند. در واقع آنان مؤمن نیستند».
بنابراین از نظرگاه اخلاق اسلامی ادّعای ایمان بدون پایبندی به دستورات الهی، گزاف و دروغین است؛ و از اعمالی که باید در کنار ایمان و باور دینی باشد، توکل، و دوری از عجب و خودپسندی و فخرفروشی است، و در پرتو ایمان است که آدمی به اطمینان و آرامش خاطر می‌رسد.
یکی دیگر از مفاهیم عام در اخلاق اسلامی که ناظر به صفتی نفسانی و بیانگر رابطه‌ای خاص میان انسان و خداوند است، مفهوم «توکّل» می‌باشد.
توکل؛ یعنی اعتماد و اطمینان قلبی انسان به خداوند در همه امور خویش و بیزاری از هر قدرتی غیر از او.
تحقق و پیدایش این حالت در انسان متوقّف است بر ایمان و یقین و قوّت قلب نسبت به این‌که هیچ قوّت و قدرتی جدا از خداوند در کار عالم و آدم اثرگذار نیست و همه علل و اسباب مقهور قدرت الهی‌اند و تحت اراده او عمل می‌کنند، که خود در واقع مرتبه‌ای از مراتب توحید است. بنابر این، ریشه و اساس «توکّل»،
توحید و ایمان به خدای یکتا است و جز با حصول توحید و ایمان، شکل نمی‌گیرد. بر همین اساس برخی از عالمان اخلاق، توحید و توکّل را در کنار هم و با عنوان «کتاب التوحید و التوکّل» مطرح کرده‌اند.
عُجب، خودستایی و خودپسندی، یکی از
رذایل اخلاقی است، که در روایتی از آن مذمّت شده و آفت دین و ایمان دانسته شده است.
امام صادق (علیه السلام) فرمود:«
آفت دین ؛
حسد ، خودپسندی و فخر کردن است».
در این حدیث ارتباط میان دین و ایمان با رذایل اخلاقی روشن است که چگونه حسد، خودپسندی و فخر کردن دین و ایمان انسان را به خطر می‌اندازند.
گاهی خودپسندی فرد به درجه‌ای می‌رسد که بر اثر کمالاتی که در خود تصوّر می‌کند، برای خود از خداوند حقوق و مطالباتی را انتظار دارد و برای خود نزد پروردگار جایگاهی قائل است؛ به طوری که مثلاً بروز حوادث ناخوشایند را در حق خود بعید می‌پندارد. و در واقع این حالت درجه بالای عُجب و خودپسندی و زشت‌ترین آن است.
آفت دیگری که ایمان انسان را تهدید می‌کند،
نخوت و
فخرفروشی است،
پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله) فرمود:«آفت حسب (و شرافت) بر خود بالیدن و خودنمائی است».
امام باقر (علیه السلام) فرمود:«تعجب است بر خود نمای بر خود بالنده، از نطفه‌ای آفریده شده و سپس به صورت مرداری خواهد بود و او در این میان نمی‌داند که بر سرش چه خواهد آمد».
نتیجه این‌که:فعالیت‌های اخلاقی و آراسته شدن به رفتار و گفتار نیک و پسندیده عملاً بدون ارتباط با دوری از رذایل نیستند، میان فضایل اخلاقی و رذایل وابستگی و ارتباط و مسیر پله به پله‌ای وجود دارد. باید ایمان و باور قلبی را از سویی، با اعمال نیک همراه کرد تا انجام اعمال نیک به پرورش ایمان کمک کند و از سوی دیگر، از رذایل و گناهان که موانع رشد و پرورش ایمان‌اند، دوری کرد. و این حقیقت نیازمند شناخت فضایل اخلاقی و رذایل است تا درست از نادرست تشخیص داده شود، و شناخت فضیلت و رذیلت در کنار هم در منابع اخلاقی مورد بحث و بررسی قرار گرفته و با استفاده از آیات و روایات، موارد فضیلت و رذیلت اخلاقی بیان شده است.
پایگاه اسلام کوئست
