آیه ۲۰ سوره نحل
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: بت‌پرستی، غبادت، مشرک، کافر، مؤمن، امام باقر علیه‌السلام.
پرسش: در ذیل آیه ۲۰ و ۲۱ سوره نحل روایتی در البرهان، ج ۳، ص ۴۱۱ آمده به این شکل: امام محمد باقر ـ علیه‌السلام ـ می‌فرماید:
«لا یَخْلُقُونَ شَیْئاً»؛ یعنی چیزی را
عبادت نمی‌کنند و نمی‌پرستند.
«وَ هُمْ یُخْلَقُونَ»؛؛ یعنی آنها پرستیده می‌شوند.
«أَمْواتٌ غَیْرُ أَحْیاءٍ»؛ یعنی کافرند و مؤمن نیستند.
«وَ ما یَشْعُرُونَ أَیَّانَ یُبْعَثُونَ»؛ یعنی آنها ایمان نمی‌آورند و مشرک هستند. مگر «یخلقون» می‌تواند به معنای عبادت کردن باشد یا اموات به معنای کافر. هم‌چنین در معنای
«وَ ما یَشْعُرُونَ أَیَّانَ یُبْعَثُونَ» بر چه اساسی فرموده: «آنها
ایمان نمی‌آورند و مشرک هستند»؟
پاسخ:
خداوند در
قرآن کریم پیرامون پوچ بودن و بی‌منطقی بت‌پرستی می‌فرماید:
«وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ لَا یَخلُقُونَ شَیئا وَ هُمْ یُخلَقُونَ أَمْوَاتٌ غَیرُ أَحْیَاءٍ وَ مَا یَشْعُرُونَ أَیَّانَ یُبْعَثُونَ»؛ «و معبودهایی را که به‌جای خدا می‌پرستند (نه این‌که) چیزی را نمی‌آفرینند، بلکه خودشان آفریده می‌شوند. اینها مرده و از
حیات بی‌بهره‌اند و هیچ حس و شعور ندارند که در چه هنگام مبعوث می‌شوند (و چه کسی آنها را برمی‌انگیزد)».
ظاهر این آیه شریفه اشاره دارد که بت‌ها نمی‌توانند به‌عنوان خدا قرار داده شوند، حتی باید توجه کرد که اینان مخلوق هستند و در وجود بی‌جان خود نیز نیاز به دیگران دارند؛ پس چگونه افرادی اینها را به‌عنوان
خدای خود گرفته و حتی دست نیاز و تمنا به سمت آنها دراز می‌کنند.
این آیه به مانند بسیاری از آیات دیگر، در درون خود دارای معانی باطنی است؛ یعنی علاوه بر این معنای ظاهری که درست و
حجت است، معانی دیگری نیز وجود دارند که آیه بر آن دلالت می‌کند. این معانی معمولاً از طریق
احادیث به ما رسیده و در فرض قبول
حدیث از حیث سند و محتوا، می‌توان آن را تفسیری باطنی برای آیه دانست.
حدیث در ذیل
آیه شریفه مورد بحث چنین است: جابر بن عبدالله می‌گوید:
از امام باقر ـ علیه‌السلام ـ در مورد آیه
«وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ...» پرسیدم. آن حضرت در پاسخ فرمود:
«الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ» ، سه فردی هستند که با پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ به مخالفت برخاستند؛ زیرا
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله فرموده بود: «
علی علیه‌السلام را والی و حاکم خود قرار دهید و از او پی‌روی کنید»، اما آنها با
امام علی علیه‌السلام دشمنی کردند و او را به‌عنوان والی خود برنگزیدند و مردم را به اطاعت از خود فرا خواندند و به این جهت خداوند فرمود:
«وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ». اما
«لا یَخْلُقُونَ شَیْئاً» ؛ یعنی آنها هیچ چیزی را نمی‌پرستیدند.
«وَ هُمْ یُخْلَقُونَ»؛ یعنی در‌حالی‌که خود آنها مورد پرستش قرار می‌گیرند؛ (یعنی حاکم مردم شده و دستورات آنها اطاعت می‌شود و مردم انگار آنها را می‌پرستند).
«أَمْواتٌ غَیْرُ أَحْیاءٍ»؛ آنها کافرند و در زمره
مؤمنین قرار نمی‌گیرند.
«وَ ما یَشْعُرُونَ أَیَّانَ یُبْعَثُونَ» ؛ و همانا خود قبول نمی‌کنند که مشرک هستند و
ایمان ندارند.
این روایت به لحاظ سندی، چندان قابل
اعتماد نیست و نمی‌توان بر آن تکیه کرد. ابونصر محمد بن مسعود عیاشی (متوفی:۳۲۰ ه.ق) در
تفسیر خود این
روایت را ذکر کرده است. اما ایشان سلسله سندی برای این روایت ذکر نمی‌کند، به همین جهت، این حدیث، مرسل است. هم‌چنین بیشتر متأخّرینی که این حدیث را نقل کرده‌اند، از این تفسیر به عنوان منبع این روایت نام برده‌اند.
توجه به این نکته ضروری است که؛ در
مقام بیان باطن آیه، نیازی نیست معنای ظاهری آیه دقیقاً مورد لحاظ قرار بگیرد بلکه تنها شباهت بین لفظ و محتوا می‌تواند دست‌مایه استدلال بوده و به جهت این‌که از منبع موثقی سرچشمه گرفته است، می‌توان بدان گمان پیدا کرد. در این حدیث نیز در دو مورد معنای ظاهر کلمه استفاده نشده است؛ اما محتوای مورد نظر با لفظ، هم‌خوانی دارد. این دو مورد عبارتند از:
«یخلقون» به معنای «یعبدون» گرفته شده است. کلمه «خلق»، اگر چه در لغت به معنای ابداع شیء است
اما می‌توان در یک معنای مجازی
خلق را به معنای انجام کار و فعل دانست که در این معنا، عبادت را نیز شامل می‌شود؛ زیرا عبادت، نیز خود یک کار و فعل است.
در این روایت تعبیر «اموات» به کافر معنا شده است. این تعبیر در
روایات نیز وجود دارد که از کافران به
مردگان، تعبیر شده است؛ زیرا حقیقت انسانی و
فطرت خداجوی آنها هیچ حیاتی نداشته و واقعاً مرده است.
امام صادق علیه‌السلام در این‌باره می‌فرماید: «همانا
مؤمن زمانی که می‌میرد، مرده حساب نمی‌شود، بلکه کافر میت واقعی است (هرچند در زمان حیات خود بوده باشد)».
در نهایت باید گفت صرف نظر از سند روایت، این تفسیر باطنی با ادبیات
عرب منافاتی ندارد.
پایگاه اسلام کوئست.
