نقش زهد در شناخت
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: زهد،
شناخت.
پرسش: زهد چگونه زمینه شناخت در انسان را مهیا می‌کند؟
زهد، در لغت، به معنای بی‌میلی و بی‌رغبتی، به‌طور مطلق است. یعنی در
زبان عربی، به هر بی‌میلی، زهد گفته می‌شود. ولی در اصطلاح احادیث اسلامی، زهد به نوع خاصی از بی‌میلی اطلاق می‌شود و آن، بی‌میلی به اموری است که راه رشد و تکامل را بر انسان مسدود می‌کند و مانع شناخت حقایق می‌گردد، مانند بی‌میلی به
ظلم.
براساس این تعریف،
تقوا و زهد از یک ریشه‌اند. انسان در اوج تقوا به مرتبه زهد می‌رسد، یعنی تا وقتی میل به کارهای ناشایسته در او هست و با قدرت تقوا از آن کارها اجتناب می‌کند، متقی است، ولی زاهد نیست. با تداوم تقوا، انسان تدریجا به جایی می‌رسد که میل به کارهای ناشایسته در او می‌میرد. امام علی (علیه‌السّلام) در توصیف انسان کامل می‌فرماید: «مِیتَةٌ شَهوَتُهُ
یعنی هوس در او مرده است.» باری، انسان در اوج تقوا به مرتبه زهد می‌رسد. بنا‌بر‌این، زهد بالاتر از تقوا است.
در تقوا میل به انحراف هست، ولی انحراف نیست، اما در زهد نه میل به انحراف هست و نه انحراف. تقوا موجب روشنایی چراغ عقل و نیز قلب است و زهد روشنایی این چراغ را تقویت می‌کند و تداوم نور بصیرت را تضمین می‌نماید. در احادیث اسلامی زهد در کنار تقوا و به‌عنوان یکی از شرایط روشنایی چراغ بصیرت در کانون جان و پیدایش علم بدون تعلم در انسان مطرح شده است.
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) در حدیثی می‌فرماید:
«مَن یرغَبُ فِی الدُّنیا فَطالَ فِیهَا امَلُهُ، اعْمَی اللّهُ قَلبَهُ عَلی قَدرِ رَغبَتِهِ فِیهَا. و مَن زَهِدَ فِیها فَقَصُرَ فِیها امَلُهُ، اعطاهُ اللّهُ عِلْمَا بِغَیرِ تَعَلُّمٍ و هُدًی بِغَیرِ هِدایةٍ، فَاذهَبَ عَنهُ العَماءَ و جَعَلَهُ بَصِیرا؛
کسی که در
دنیا رغبت کند و در نتیجه آرزویش در آن دراز شود،
خداوند دلش را به‌اندازه رغبتش به دنیا کور کند. و کسی که نسبت به دنیا زهد ورزد و در نتیجه آرزویش در آن کوتاه شود، خداوند به او دانشی بدون آموختن و هدایتی بدون راهنما عطا کند و کوری را از او زایل گرداند و
[دیده عقل
] او را بینا کند.»
در حدیث دیگری آمده است که روزی پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به اصحاب خود فرمود:
آیا کسی از شما هست که بخواهد خداوند، بدون آموختن به او
علم عطا کند و بدون راهنما او را هدایت نماید؟ آیا در میان شما کسی هست بخواهد خداوند، کوردلی را از او زایل سازد و دیده عقل او را بینا گرداند؟
آگاه باشید! کسی که نسبت به دنیا زهد ورزد و آرزویش را در آن کوتاه نماید. خداوند به او علمی بدون تعلم عطا کند و بی‌نیاز از هدایت‌گر هدایتش نماید.
امام علی (علیه‌السّلام) درباره نقش زهد در شناخت می‌فرماید:
مَنْ زَهِدَ فِی الدُّنیا و لَم یجزَعْ مِن ذُلِّها، و لَم ینافِسْ فی عِزّها، هَداهُ اللّهُ بِغَیرِ هِدایةٍ مِن مَخلُوقٍ، و عَلَّمَهُ بِغَیرِ تَعلِیمٍ، و اثبَتَ الحِکمَةَ فِی صَدرِهِ و اجراها عَلی لِسانِهِ؛
کسی که به دنیا بی‌رغبت شود و از ذلتش بی‌تابی نکند و به عزتش میل ننماید، خداوند بدون راهنماییِ آفریده‌ای هدایتش کند و بدون آموزش به او دانش دهد و حکمت را در دلش ثبت نماید و بر زبانش جاری سازد.
نقش زهد در تقویت دیده دل و شناخت حقایق هستی تا آن جاست که در بالاترین مراتب به گفته پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) انسان، فرشتگان الهی را می‌بیند و با آنها دست می‌دهد!
شخصی به نام
سلام بن مستنیر نقل می‌کند که خدمت
امام باقر (علیه‌السّلام) بودم که
حمران بن اعین به حضور امام رسیده، مسائلی چند از آن حضرت پرسید. هنگامی که می‌خواست برخیزد و برود، از امام سؤال کرد که: چرا وقتی ما به خدمت شما می‌رسیم، مصاحبت با شما و سخنانتان چنان ما را تحت تأثیر قرار می‌دهد که دل‌هایمان نرم می‌شود و جان‌هایمان دنیا را فراموش می‌کند و ثروت‌هایی که در دست مردم ثروتمند است، نزد ما بی‌ارزش می‌شود، ولی همین که از خدمت شما بیرون می‌رویم و همدم مردم و تجار می‌شویم، به دنیا علاقه‌مند می‌گردیم؟
امام (علیه‌السّلام) فرمود:
این از ویژگی‌های دل است که در شرایطی سخت و در شرایطی نرم می‌گردد.
سپس حضرت توضیح دادند که یاران پیامبر اسلام نیز نظیر این سؤال را از آن حضرت کردند و افزودند که: ای رسول خدا! می‌ترسیم که ما
منافق باشیم! حضرت فرمود: چرا؟ گفتند: چون وقتی نزد شما هستیم، تذکر و ترغیب شما، ما را بیم‌ناک می‌کند و دنیا را فراموش می‌کنیم و نسبت به دنیا چنان بی‌رغبت می‌گردیم که گویا
آخرت و
بهشت و
دوزخ را مشاهده می‌کنیم، ولی همین که از خدمت شما می‌رویم و بوی فرزندان به مشام ما می‌رسد و خانواده را می‌بینیم، آن حالت به تدریج از ما زایل می‌گردد، تا آن‌جا که گویا چنان حالی نداشته‌ایم. آیا این نشانه
نفاق است؟
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود:
نه، چنین نیست؛ این از گام‌های
شیطان است که شما را به دنیا ترغیب می‌کند. به خدا سوگند، اگر حالتی را که خود را به آن وصف کردید، ادامه دهید، هر آینه فرشتگان با شما مصافحه خواهند کرد و بر آب راه خواهید رفت!
در ابتدای دعای ندبه نیز به نقش زهد در تقویت دیده دل و شناخت‌های قلبی اشاره گردیده و از زهد به‌عنوان شرط هبوط فرشتگان بر اولیای خدا و برخورداری آنان از دانش‌های غیبی الهی، یاد شده است. «بعد ان شرطت علیهم الزهد... فشرطوا لک ذلک، و علمت منهم الوفاء به، فقبلتهم... و اهبطت علیهم ملائکتک، و کرمتهم بوحیک، و رفدتهم بعلمک»
حدیث‌نت، برگرفته از مقاله «نقش زهد در شناخت» تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۳/۲۷.
