سوره
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: سوره‌ها،
پیامبر، خدا.
پرسش: سوره، در لغت و اصطلاح چه معنایی دارد؟ آیا نام سوره‌ها را
خدا انتخاب کرده یا پیامبر؟ و علت نامگذاری این سوره‌ها به اسامی مخصوص چیست؟
سوره در مفهوم لغوی به معانی متعددی آمده است و علت آن، اختلاف نظری است که در ریشه اصلی آن وجود دارد که از مادّه «سَئِر، یَسار، سئراً» است یا از مادّه «سار، یَسور، سوراً». چنانچه از ریشه نخست باشد، به معنای «باقی مانده»
است و اگر از ریشه دوم باشد که بر علّو و ارتفاع و بالا رفتن و صعود کردن دلالت دارد، به مفهوم «برجسته، ممتاز و مشخّص» خواهد بود. بر پایه معنای دوم، به برآشفتگی هنگام
خشم، «سَوْرَة الغضب» و به بر آمدن
خمر هنگام جوشیدن و غَلَیان نیز «سَوْرَة الخَمر» می‌گویند.
بر پایه معنای دوم برای سوره، معانی شش گانه‌ای ذکر کرده‌اند:
۱. فضل و منزلت؛ ۲ . شرف؛ ۳. علامت و نشانه؛ ۴. ساختمان زیبا و برافراشته؛ ۵. هر رده از رده‌ها و رگه‌های دیوار؛ ۶.قسمت مجزا از دیگری.
سوره، در اصطلاح و عرف مسلمانان، عبارت است از: «مجموعه‌ای از آیات که کمّیت و آغاز و انجام آن توقیفی و بر پایه
وحی است» و بر این اساس، به هر یک از فصول و بخش‌های صد و چهارده گانه
قرآن مجید، «سوره» گفته می‌شود. هر یک از سوره‌های قرآن، یک هدف یا چند هدف را (بر اساس پذیرش یا عدم پذیرش وحدت موضوعی سوره‌ها) تعقیب می‌کند و معارفی خاص را در بر دارد و با «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» آغاز می‌شود، مگر
سوره توبه.
در وجه نامگذاری سوره‌های قرآنی گفته‌اند: همان‌گونه که «سور مدینه» (حصار و دیوار بلندی که در قدیم، پیرامون شهر
مدینه بود) شهر را در بر می‌گیرد، سوره قرآن نیز از آن جهت که همچون حصار شهر، رشته‌ای از آیات را احاطه کرده، «سوره» نامیده شده است.
کوتاه‌ترین سوره قرآن،
سوره کوثر است که سه آیه دارد و بلندترین سوره،
بقره است با ۲۸۶
آیه.
فلسفه نامگذاری برخی از سوره‌های
قرآن به اسامی خاص، به‌ویژه نام حیوانات را در سه بخش تحلیل و بررسی می‌کنیم.
قرآن مجید، از سوره‌هایی تشکیل یافته است که شماره آیه‌های آن از ۳ تا ۲۸۶ آیه است. تقسیم قرآن به «سوره‌ها» مانند تقسیم آن به «آیه‌ها» ریشه قرآنی دارد، و خداوند در آیاتی از قرآن، اسم «سوره» را برده است؛ مانند: «سُورَةٌ اَنْزَلْناها»،
«فَاْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ»،
و خداوند پیرامون تحدّی با مشرکان می‌فرماید: «آنها می‌گویند: او به
دروغ این (قرآن) را (به خدا) نسبت داده (و ساختگی است)! بگو: اگر راست می‌گویید، شما هم ده سوره ساختگی همانند این قرآن بیاورید و تمام کسانی را که می‌توانید(غیر از خدا)(برای این کار) دعوت کنید!»
روشن است این‌که خداوند از آنان می‌خواهد ده سوره مثل قرآن بیاورند، به طور طبیعی نخست قرآن باید به سوره‌هایی تقسیم شده و سوره‌هایی داشته باشد تا این‌گونه درخواستی معنا داشته باشد؛ زیرا در صورتی که قرآن به سوره‌ها تقسیم نشده بود، چنین درخواستی بی‌معنا تلّقی می‌شده و از سوی مشرکان نیز مورد اعتراض قرار می‌گرفت.
هر سوره‌ای از قرآن کریم نامی دارد و بسیاری از سوره‌ها دارای چند نام هستند که در روایات ذکر شده است. گروه زیادی از مفسّران و قرآن پژوهان معتقدند که اسامی سوره‌ها مانند سایر جنبه‌های آن، به توقیف شرعی بوده و توسط خداوند انجام گرفته است.
همچنین با در نظر گرفتن احادیث وارده توسط پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که در آن ثواب‌هایی برای قرائت بسیاری از سوره‌ها (به نام آن سوره‌ها) نقل شده، روشن می‌شود که اسامی بسیاری از سوره‌ها در زمان خود پیامبر و توسط آن حضرت انتخاب شده است؛
به عنوان نمونه به چند روایت از رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) اشاره می‌شود که نام سوره را آن حضرت ذکر فرموده است.
۱. «هر کس
سوره آل عمران را بخواند در مقابل هر آیه آن، امانی در سر پل
جهنم به او داده می‌شود».
۲. «هر کس در
روز جمعه سوره یس و صافات را بخواند و آن‌گاه از خدا طلب حاجت کند، حاجت او برآورده می‌شود».
۳. «
سوره بقره و سوره آل عمران را یاد بگیرید که این دو سوره همچون دو غنچه هستند و آنها در
روز قیامت بر سر خواننده خود سایه می‌اندازند».
۴. آن حضرت فرمود: «بر من آیاتی نازل شده است که نظیر آنها نازل نشده است و آن
معوّذتین است».
این‌گونه تعبیرات شاهد بر این نکته می‌باشند که سوره‌ها توسط پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نامگذاری شده است. و از آن‌جایی که پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) هرگز از روی
هوای نفس سخن نمی‌گوید! آنچه می‌گوید چیزی جز
وحی که بر او نازل شده نیست! «وَ ما ینْطِقُ عَنِ الْهَوی، اِنْ هُوَ اِلاَّ وَحْی یوحی»
می‌توان نامگذاری سوره‌ها را به صورت غیر مستقیم به خداوند نسبت داد؛ چون به نوعی خداوند دست پیامبر اسلام را از این جهت باز گذاشته بود.
گفتنی است؛ باید میان نام‌های واقعی و اصلی سوره‌ها و اسم‌هایی که برخی از مسلمانان برای سهولت یادآوری به کار برده‌اند نیز تفاوت قائل شد؛ مثلاً به
سوره قدر سوره «انا انزلناه» هم گفته شده و یا به سوره «الانسان» سوره «هل اتی» هم می‌گویند. گرچه این‌گونه استعمالات در روایات وارده از
ائمه اطهار (علیه‌السّلام) هم مشاهده می‌شود، اما همه این‌ها برای معرفی و یادآوری است نه نامگذاری؛ مانند این که گفته شود سوره «الانسان» یعنی همان سوره‌ای که با «هل اتی» شروع می‌شود و از آن می‌توان به عنوان یک ویژگی منحصر به فرد که موجب تداعی ذهنی سوره می‌گردد، یاد کرد. بر این اساس هر گروهی می‌توانند براساس یکی از ویژگی‌های سوره‌ها که مورد توافق بوده و شهرت استعمالی پیدا کند، سوره‌ای را یادآوری کرده و به‌ظاهر اسم‌گذاری نمود؛ مثلاً سوره «الانسان» را به‌جهت آیات (۹- ۶) که در شأن
حضرت علی (علیه‌السّلام) و خانواده او نازل شده، سوره «اهل بیت» نامید. بنابر این، قبل از هرگونه اظهارنظری درباره اسامی سوره‌های قرآن، باید بین اسم‌هایی اصلی و اسامی که منبعث از فضائل سوره‌ها و یا امور دیگر است، تفاوت قائل شد و به هر اسمی غیر از اسامی رایج در قرآن‌های موجود به دیده تردید نگریست و آنها را مبنای استدلال خویش قرار نداد.
ب‌علاوه نامگذاری برخی سوره‌ها به نام حیوانات؛ مانند
بقره،
عنکبوت،
نمل،
نحل، یا به‌نام
کفار و
منافقین، اگر براساس سلیقه و خواست گروهی از مسلمانان بود و تایید الاهی را همراه نداشت، بی‌گمان با مخالفت بسیاری از
صحابه و
تابعین مواجه می‌شد. به‌خصوص که برخی از این اسامی به ظاهر با شأن یک کتاب الاهی و مقدس سازگار نمی‌باشد و قدری سبک به‌نظر می‌رسند، اما از آن‌جاکه همه صحابه به الاهی بودن این اسامی
ایمان داشتند، هیچ‌یک از آنان لب به اعتراض نگشود و احدی از
تابعین درصدد تغییر آنها برنیامد.
وجه نامگذاری قرآن به این اسامی را باید در معنای آن اسامی و محتوایی که در آن سوره آمده است جست‌و‌جو کرد، چنان‌که سوره بقره را به مناسبت داستان
گاو بنی اسرائیل و حکمت شگفتی آوری که در آن است بدین نام خوانده‌اند و
سوره نساء به سبب آن‌که در آن احکام بانوان به تفصیل بیان شده است، چنین نامیده‌اند. بنابر این، نام هر سوره با متن آن مناسبت و بستگی تام دارد.
سوره‌هایی هم که چند اسم دارند، یکی از آن میان مشهورتر و معروف‌تر است.
البته علت‌هایی که در این نام‌گذاری‌ها ذکر می‌شود، هرگز به صورت انحصاری نیست؛ زیرا در نامگذاری، کوچک‌ترین مناسبت کافی است: «یکفی فی التسمیة ادنی مناسبة».
برخی از مفسّران علت‌های دیگری نیز برای نامگذاری سوره‌های قرآن، ذکر کرده‌اند که به مواردی از آن بسنده می‌کنیم:
فلسفه نامگذاری
انعام (چارپایان) به این نام: سوره انعام مانند هر سوره دیگری از قرآن نور توحید می‌تاباند، و فروغ ایمان به
خدا را در ضمیر انسان می‌افکند، ولی چرا بدین نام نامیده شد و مثلاً نام‌هایی چون «الحی القیوم» یا «الصمد الاحد» یا «القدوس الاعلی» یا «الحمد و التسبیح» ندارد. و از میان همه نام‌ها آن را به نام «انعام» خوانده‌اند.
«چارپایان» در قرآن نماد بی‌خردی و بلاهت‌اند و آدمی می‌پندارد که چنین موجوداتی نباید در حوزه
ایمان و
معرفت جایی داشته باشند با وجود این
خداوند این سوره را «الانعام، چارپایان» نامید. بدین سبب که نظر ما را درباره انعام دگرگون کند و دریابیم که این‌ها از نعمت‌های پروردگارند و ما را از جهتی به خداوند راه می‌نمایند، و برای ما ایجاد مسئولیت‌هایی می‌کنند، مسئولیتی که
مؤمن در برابر پروردگارش بدان شعور می‌یابد. در این سوره در آیات ۱۳۸ تا ۱۴۸ از چارپایان سخن رفته است. این‌ها که گفته شد چیزی بود از فلسفه نامیدن یک سوره قرآن به نام «چارپایان».
فلسفه نامگذاری سوره‌های نمل، نحل و عنکبوت به نام این حیوانات: سه سوره از قرآن کریم با عنوان سوره نمل، نحل و عنکبوت آمده که اشاره به «مورچه و
زنبور عسل و
عنکبوت» است و از «
موریانه» (مورچه سفید) در سوره (نمل) به نام «
دابة الارض» اسم برده شده است. بدیهی است این نامگذاری سوره‌ها اهتمامی است به حال این موجودات کوچک، و یک نوع بزرگداشت و اهمیت دادن به آنها است در عصری که آنها را به حساب نمی‌آوردند به خصوص که در این سوره‌ها ضمن مطالب و داستان‌های دیگر فقط نامی از حشرات مذکور برده شده است و بحثی مستقل درباره آنها به عمل نیامده است؛ مثلاً در سوره نمل ضمن بیان احوال
حضرت سلیمان و مسافرتش و گذشتن او از وادی نمل، از مورچه و گفت‌و‌گوی او نیز چند کلمه‌ای گفته شده است. با این حال، سوره به نام مورچه‌ای حقیر است.
پایگاه اسلام‌کوئست، برگرفته از مقاله «سوره»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۱/۱۷ سایت حدیث‌نت، برگرفته از مقاله «سوره»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۱/۱۷.
