جمع‌آوری قرآن به‌صورت کتاب
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: جمع‌آوری قرآن ،
کتاب ،
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله.
پرسش: در چه زمانی کتابی به‌صورت قرآن جمع آوری شده؟ و در زمان
حضرت محمد ـ صلی‌الله‌علیه‌و‌آله ـ قرآن به‌صورت کتاب بوده یا نه؟ اگر در زمان حضرت محمد ـ صلی‌الله‌علیه‌و‌آله ـ کتاب قرآن نبوده پس چرا خدا در قرآن گفته هذا الکتاب؟
پاسخ: درباره جمع قرآن سه نظر وجود دارد:
قرآن در زمان خود پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌و‌آله ـ و با نظارت آن حضرت و در پرتو هدایت الهی جمع‌آوری شده؛ هرچند خود حضرت رسول ـ صلی‌الله‌علیه‌و‌آله ـ شخصاً قرآن را ننوشته، یا جمع‌آوری آیات را انجام نداده است.
قرآن موجود توسط
حضرت علی ـ علیه‌السلام ـ و بعد از رحلت پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌و‌آله ـ جمع‌آوری و تدوین شده است و این کار در دورانی که حضرت علی ـ علیه‌السلام ـ خانه‌نشین بودند، انجام شده است.
قرآن بعد از رحلت
پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌و‌آله ـ توسط برخی صحابه، غیر از
امام علی ـ علیه‌السلام ـ جمع آوری و تدوین شده است.
بسیارى از
علما ى
شیعه ـ به‌ویژه متأخرین و محققان
معاصر ـ معتقدند که قرآن در زمان پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌و‌آله ـ و با نظارت ایشان جمع‌آورى شده است.
برخی از شیعیان نیز نظر دوم را پذیرفته و امیرالمؤمنین ـ علیه‌السلام ـ را گردآورنده آن دانسته‌اند.
اما بسیاری از
اهل سنت رأی سوم را اختیار کرده‌اند و مستشرقان نیز معمولاً همین نظر را پذیرفته و اضافه کرده‌اند:قرآنی که حضرت علی ـ علیه‌السلام ـ جمع آوری کرد، مورد اعتنای اصحاب واقع نشد.
چنان‌که روشن است، بنابر نظر اول و دوم، جمع کل قرآن به خداوند مستند بوده و پیدایش سوره‌ها و ترتیب آنها نیز در پرتو
وحی الهی بوده است؛ زیرا رسول
اسلام ـ صلی‌الله‌علیه‌و‌آله ـ طبق آیه شریفه:
ما ینطق عن الهوی ان هو الا وحی یوحی هرچه می‌فرمود ـ به‌خصوص در امور دینی ـ با راهنمایی
وحی بوده است و امامان
معصوم ـ علیهم‌السلام ـ نیز اگر
نبی نبودند، ولی ادامه‌دهنده راه
رسالت و دارای منصب الهی
عصمت ، و علم لدنی بودند.
کسانی که رأی سوم راپذیرفته‌اند، نه‌تنها نخواهند توانست الهی بودن این دو ـ یعنی پیدایش سوره‌ها و ترتیب آنها ـ را اثبات کنند؛ بلکه در واقع آن را نفی کرده و ذوق و سلیقه‌ی شخصی اصحاب را در این مسئله دخیل می‌دانند.
در اینجا ذکر چند نکته ضروری است:
علامه طباطبایی در ذیل آیه شریفه::
انا نحن نزلنا الذکر و انا له لحافظون می‌فرمایند: ویژگی‌هایی که برای قرآن ذکر شده است؛ مانند فصاحت و
بلاغت ، عدم وجود اختلاف و عجز از آوردن مثل آن، همگی در همین قرآن که در دسترس ماست، وجود داردو نتیجه گرفته‌اند که این قرآن، همان قرآن است که در صدر اسلام و در زمان خود رسول اکرم ـ صلی‌الله‌علیه‌و‌آله ـ شناخته شده بود.
این سخن اگرچه تحریف رااز قرآن نفی می‌کند، ولی نمی‌تواند ثابت کند که این مجموعه، با این شکل و صورت، وحیانی است؛ زیرا ویژگی‌های مذکور به‌گونه‌ای نیست که بتواند به اثبات رساند که ترتیب مجموعه آیات که سوره‌ها را به وجود آورده و ترتیب مجموعه سوره‌ها که قرآن موجود را تشکیل داده، همان‌طور است که در زمان حضرت بوده است.
اگر کسی بتواند
اعجاز عددی را افزون بر مورد
مفردات و تراکیب قرآنی در حوزه سوره‌ها و ترتیب آنها، ثابت کند ـ یعنی بین آیات یک سوره و بین خود سوره‌ها روابط عددی خاصی برقرار باشد که ایجاد آن برای
بشر مقدور نیست ـ می‌تواند وحیانی بودن سوره‌ها و ترتیب آنها را نیز به اثبات رساند، ولی به‌هرحال باز وحیانی بودن ترتیب همه آیاتی که در یک سوره گرد آمده است، اثبات نخواهد شد.
در مجمع و کشاف نقل شده است که:چون آیه (واتقوا یوما...) نازل گردید،
جبرئیل گفت:مکان آن، رأس آیه ۲۸۰ از
سوره بقره است و حال آنکه سوره بقره، در اوایل هجرت نازل شده و این آیه شریفه در دهم هجرت در
حجة الوداع نازل گردید.
در مجمع البیان فرموده است:تمام سوره بقره مدنی است، مگر آیه (واتقوا یوما...) که در حجة الوداع نازل شده است.
اما برای اثبات قول اول دلایلی ذکر شده است که در ذیل به آن اشاره می‌کنیم:
در مقدمه مجمع البیان، فن خامس، از سیدمرتضی علم الهدی ـ رحمه الله ـ نقل می‌کند که:قرآن در زمان رسول خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌و‌آله ـ به‌صورتی که امروز هست، تألیف شده بود.
به دلیل اینکه:قرآن کریم در آن ایام، تعلیم می‌شد و همه‌اش را حفظ می‌کردند و آن را به
رسول خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌و‌آله ـ نشان می‌دادند و بر وی می‌خواندند و عده‌ای مانند عبدالله بن مسعود و ابی بن کعب و دیگران، آن را چندین بار بر پیغمبر اکرم خواندند.
حاکم در مستدرک
از زید بن ثابت نقل می‌کند که می‌گوید:(کنا عند رسول الله ـ صلی‌الله‌علیه‌و‌آله ـ نولف القرآن من الرقاع؛ یعنی:در نزد رسول خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌و‌آله ـ بودیم و قرآن را از رقعه‌ها جمع می‌کردیم ) علامه خوئی نیز آن را در البیان،
از اتقان سیوطی و مستدرک نقل کرده است.
این سخن، صریح است در اینکه جمعی از کتاب
وحی نزد آن حضرت گرد آمده و قرآن را ـ که در رقعه‌ها و پارچه‌ها بود - جمع و مرتب می‌کرده‌اند. عبدالله بن عمر می‌گوید:قرآن را جمع کردم و هر شب آن را می‌خواندم. این خبر به آن حضرت رسید، فرمود:
قرآن را در یک ماه بخوان...
این حدیث نیز دلالت به جمع شدن قرآن کریم در عصر آن حضرت دارد.
شیعه و اهل سنت بالاتفاق نقل کرده‌اند که رسول خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌و‌آله ـ فرموده است:(لا صلوة الا بفاتحة الکتاب ) می‌دانیم که
سوره حمد ، اولین سوره نازل شده از قرآن نیست. پس فاتحة الکتاب بودن (حمد) در زبان رسول خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌و‌آله ـ نشان می‌دهد که قرآن کریم در عصر آن حضرت جمع شده و (حمد) در اول آن قرار داده شده بود.
در حدیث متواتر ثقلین، نقل شده است که رسول خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌و‌آله ـ فرمود: (
انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی.. . ) پس مشکل است که آن حضرت از (کتاب الله) یک چیز درهم و برهم و غیر مرتب را در نظر گرفته باشد. پس نظرش به کتاب تألیف یافته و مرتب شده بوده است.
در روایات آمده است:عده‌ای از صحابه،
قرآن را در زمان رسول خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌و‌آله ـ جمع کردند که از آن جمله آنها (علی بن ابی‌طالب ـ علیه‌السلام ـ سعد بن عبید، ابوالدرداء، معاذ بن جبل، ثابت بن زید بن نعمان، ابی بن کعب و زید بن ثابت) بوده‌اند. در
تاریخ قرآن (تألیف ابوعبدالله زنجانی ) بعد از نقل این سخن در این زمینه، چند
روایت از بخاری و اتفان سیوطی و از بیهقی و مناقب خوارزمی، نقل کرده است و اینها در البیان، تألیف آیة الله خوئی، فصل (جمع القرآن) نیز مشروحاً نقل شده است. ظهور این روایات، در جمع ترتیب و تدوین قرآن کریم است که قهراً زیر نظر آن حضرت بوده است.
بالاتر از همه اینها این است که ائمه اهل بیت - علیهم‌السلام - به این ترتیب، اعتراضی نکرده و آن را پذیرفته‌اند. اگر این تدوین و ترتیب در زمان رسول خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌و‌آله ـ و تحت نظر آن حضرت انجام نگرفته بود،
ائمه معصومین ـ علیهم‌السلام ـ آن را بازگو می‌کردند. ولااقل می‌فرمودند که:این قرآن همان است که نازل شده؛ ولکن این ترتیب، بعد از آن حضرت بوده است.
وانگهی، اهتمام بی‌حد رسول خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌و‌آله ـ نسبت به قرآن، مانع از این بود که این کار را انجام ندهد و از
دنیا برود.
مهدی هادوی تهرانی، مبانی کلامی اجتهاد، مؤسسه فرهنگی خانه خرد، قم، چاپ اول، ۱۳۷۷.
پایگاه اسلام کوئیست.
