تحولات سروده‌های عاشورایی در شعر فارسی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: شعر فارسی،
شعر عاشورایی،
صفویه،
حادثه عاشورا،
امام حسین (علیه‌السلام).
پرسش: سُروده‌های عاشورایی در شعر فارسی در قرون گذشته چه تحولاتی در آنها صورت گرفت؟
پاسخ: شعر فارسی از قرن سوم هجری در ایران با سبک‌های مختلف پا گرفت مانند: سبک خراسانی، سبک عراقی، و... در مدح و نوحه‌های اهل بیت (علیهم‌السلام) سروده شد. و اغلب شعرا از فرهیختگان و علمای عصرشان مثل
سنایی،
عطّار،
مولوی،
جامی،
محتشم کاشانی و
صائب تبریزی بودند.
گاها اشعار بصورت سینه‌زنی و قصصی و روایی و به صورت شعر نو سروده شد. حتی بعضا مشاهده شده اشعاری با
غلو و خرافه همراه بوده که مذموم شمرده شده است.
شعر فارسی، از قرن سوم هجری در
ایران، پا گرفت و ادوار هشت‌گانه:
سبک خراسانی،
سبک عراقی،
مکتب وقوع،
سبک هندی اصفهانی،
دوره بازگشت،
دوره تجدّد و ظهور شعر نو را پشتِ سر گذاشت. گرچه
مدح پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و
اهل بیت (علیهم‌السلام)، از اوایل قرن چهارم در شعر فارسی وارد شد، امّا
شعر عاشورایی، از اواخر این قرن و به صورت اشاره در سروده‌های فارسی دیده می‌شود و می‌توان گفت که سرودن این‌گونه اشعار، با تاسیس دولت‌های شیعه یا متمایل به
تشیع، حرکتی رو به رشد داشته است.
در شعر فارسی نیز مانند
شعر عربی، ذکر مصائب، در همه ادوار تاریخی، متداول و مرسوم بوده است و علاوه بر آن، به ویژگی‌های خاصّ دیگری نیز برای هر دوره، می‌توان اشاره کرد.
شعر عاشورایی را در زبان فارسی، به سه دوره می‌توان تقسیم کرد:
از آغاز تا ظهور
دولت صفویه (قرن چهارم تا قرن نهم هجری)
دوره صفویه تا آغاز
دوره مشروطه (قرن دهم تا اوایل قرن چهاردهم هجری)
دوران معاصر (قرن چهاردهم و پانزدهم هجری).
اینک ویژگی‌های شعر عاشورایی در این سه دوره را، به اجمال، گزارش می‌کنیم:
از آغاز تا ظهور دولت صفویه (قرن چهارم تا قرن نهم هجری)
در این دوره، دست‌کم، ۳۲ شاعر فارسی زبان، درباره حادثه
عاشورا و
امام حسین (علیه‌السلام)، شعر سروده‌اند که بیشتر آنها، شاعران و عالمانِ به نام و پُرآوازه زمان خود بوده‌اند و در میان آنها، شاعرانی چون:
قوامی رازی،
سنایی،
عطّار،
مولوی و
جامی دیده می‌شوند.
سروده‌های عاشورایی در این شش قرن، اندک‌اند و شاعرانی از
اهل سنّت هم درباره حادثه عاشورا، شعر سروده‌اند. اشعار این دوره، غالبا جنبه رثا و
ذکر مصائب دارد.
دوره صفویه تا آغاز دوره مشروطه (قرن دهم تا اوایل قرن چهاردهم هجری)
در این دوره، بیش از چهل شاعر پارسی‌گو، درباره
قیام امام حسین (علیه‌السّلام) شعر سروده‌اند که از میان آنها، شاعرانی چون:
شاپور تهرانی،
محتشم کاشانی،
صائب تبریزی،
بیدل دهلوی،
عُمّان سامانی و
قاآنی را می‌توان نام برد.
در آغاز این دوره ـکه حکومت شیعی صفویه، زمام امور ایران را به دست گرفت‌ـ، شعر عاشورایی، رواج و گسترش یافت تا آن‌جا که ادبیات دینی در این دوره، مملو از ادبیات «طَف» است. برخی ویژگی‌های شعر عاشورایی در این دوره، عبارت‌اند از:
• پیدایش نوحه‌های سینه‌زنی
در این دوره، علاوه بر رواج و گسترش اشعار عاشورایی، سبک تازه‌ای از شعر عاشورایی که امروز آن را با عنوان «نوحه‌های سینه‌زنی» می‌شناسیم، با اشعار یغمای جندقی (۱۱۹۰-۱۲۷۶ق)، شکل گرفت.
• شعر قِصَصی و رِوایی
در این دوره، شعر قصصی (داستانی) و روایی (روایت‌گرانه)، رواج یافت و برخی شاعران، وقایع عاشورا و حوادث پس از آن را به قالب شعر در آوردند.
فدایی مازندرانی (۱۲۰۰-۱۲۸۲ق)، ماجرای شب عاشورا و
توبه حُر را به شعر در آورده است، چنان‌که
نیر تبریزی (۱۲۴۷-۱۳۱۲ق)، اشعاری با عناوین: «شب یازدهم»، «وصف علی اکبر (علیه‌السلام)»، «وصف حر» و «وصف عبّاس (علیه‌السلام)» دارد که به شیوه روایی و داستانی بازگو شده‌اند. البتّه در اشعار این دوره نیز رثا و ذکر مصائب، موضوع غالب است.
دوران معاصر (قرن چهاردهم و پانزدهم هجری)
در این دوره، بیش از دویست و پنجاه شاعر فارسی‌سرا، به حادثه عاشورا پرداخته‌اند و
شعر دینی و مذهبی، رشد کمّی بسیاری داشته است. برخی از ویژگی‌های شعر این دوره، عبارت‌اند از:
پیدایش شعر نو در این دوره، به عنوان سبکی جدید در شعر، اشعار مربوط به حادثه عاشورا را نیز شامل شده است. شاعرانی چون
علی موسوی گرمارودی و مرحوم
سید حسن حسینی، در این سبک، درباره عاشورا اشعار تاثیرگذاری سروده‌اند.
تحوّلات سیاسی ـ اجتماعی
جهان اسلام و جنبش‌های اجتماعی دوران معاصر ایران از مشروطه تا
انقلاب اسلامی، از حادثه عاشورا، بهره فراوان برده و به اهداف قیام امام حسین (علیه‌السّلام) و درس‌های عاشورا و موضوعاتی چون: رادمردی و آزادگی و مبارزه با
ظلم، پرداخته است.
این امر، سبب شد که شعر عاشورایی فارسی، تا حدّی از جنبه رثا و ذکر مصیبتِ محض، بیرون بیاید و به عمق حادثه بپردازد.
محمّد اقبال لاهوری، سروده است:
آن امام عاشقان، پور بتول سرو آزادی ز بستان رسول تا قیامت، قطعِ استبداد کرد موج خون او، چمن ایجاد کرد.
و نیز مرحوم محمّدحسین بهجتی شفق، سروده است:
اندر آن‌جا که باطل، امیر است اندر آن جا که حق، سر به زیر است اندر آن‌جا که دین و مروّت پایمال و زبون و اسیر است
راستی، زندگی ناگوار است مرگ، بالاترین افتخار است.
برخی اشعار عاشورایی در این مقطع، با
غلو و
خرافه، همراه شده‌اند، به این معنا که با ادبیات دینی و عاشورایی، سازگار نیستند و سطح معارف دینی را پایین می‌آورند و حتّی به تخریب باورهای صحیح و
اصول دین و
مذهب و گاه به سبُک کردن و تنزّل دادن مقام اهل بیت (علیهم‌السّلام) و شهیدان مکتب آنان، می‌انجامند.
حدیث‌نت، برگرفته از مقاله «تحولات سروده‌های عاشورایی در شعر فارسی» تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۹/۲۷.
