اهل کتاب
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: اهل کتاب، دیدگاه قرآن نسبت به اهل کتاب
پرسش: در
آیه ۱۱۰ سوره آل عمران درباره اهل کتاب آمده: «مِّنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَ أَکْثَرُهُمُ الْفَاسِقُون» آیا اکثریت اهل کتاب
فاسق هستند؛ نظر قرآن درباره اهل کتاب چیست؟
پاسخ: از آیه مذکور، استفاده نمی شود که اکثر اهل کتاب حتی اهل کتاب امروزی، فاسق هستند بلکه این‌طور به‌دست می‌آید که بیشتر اهل کتاب زمان پیامبر که با پیامبر مواجهه داشته‌اند این گونه بوده اند.اما برای بررسی نگاه عام قرآن به اهل کتاب باید به تمام آیات قرآنی و ادله ای که در آن ذکر شده، توجه کرد و براساس آنها حکم کرد.
آیات
قرآن مانند هر کلام فصیحی، گفتار خود را بر اساس مخاطبان خود، تنظیم نموده است. در این تنظیم،
شخصیت،
عمل،
اعتقاد و... مخاطب در نظر گرفته شده است. قرآن کریم با اهل کتاب نیز بر همین اساس برخورد کرده است. لذا آیات پیرامون آنها نیز به حسب مخاطبان و مقام آیه، ادبیاتی متفاوت دارد. حال ما برای این که بتوانیم
حکم کلی از این آیات به دست آوریم، باید تمام آیات را بررسی کنیم.
قبل از بیان رویکرد قرآن به اهل کتاب، لازم است نکاتی را یاد آور شویم:
۱. تردیدی نیست که
اسلام ناسخ ادیان گذشته است و این ناسخیت از
عقاید اصلی
مسلمانان بوده و با ادله صریح، اثبات شده است و اگر در بعضی آیات از
اهل کتاب تمجیدی آمده و آنها را مورد لطف قرار داده، نشان از برتری دین آنها بر اسلام نیست، بلکه این لطف به حسب علت‌هایی است که منافاتی با
حقانیت و ناسخیت اسلام ندارد.
۲. در اسلام، نگاه به پیروان اهل کتاب با
مشرکان کاملا متفاوت است. با هر یک ادبیاتی خاص به خود مورد استفاده قرار گرفته و هیچ وقت تمام اهل کتاب همسان با مشرکان قرار نگرفته‌اند. البته تنها بعضی از اهل کتاب به جهت اعمال و عقاید نابهنجار، هم ردیف با مشرکان قرار گرفته اند و در ادامه تعدادی از آنها را ذکر می کنیم.
۳. بسیاری از آیات قرآن که در آنها اسم
یهودیان،
مسیحیان و
صائبیان آمده است، انصراف به آنانی دارد که در زمان
پیامبر (صلی الله علیه و اله) می زیستند. لذا حکم آن آیات، برای همه اهل کتاب در تمام زمان ها نیست بلکه باید در ادله ای که آورده شده دقت شود و براساس آن ادله حکم کرد که آیا اهل کتاب امروزی تماما
کافر هستند یا خیر و براساس قرآن چه برخوردی باید با آنها داشت. لذا از آیه مذکور در سؤال، استفاده نمی شود که اکثر اهل کتاب حتی اهل کتاب امروزی، فاسق هستند بلکه به دست می‌آید بیشتر اهل کتاب زمان پیامبر که با پیامبر مواجهه داشته‌اند این گونه بوده‌اند. حال برای بررسی نگاه عام قرآن به اهل کتاب باید به تمام آیات قرآنی و ادله‌ای که در آن ذکر شده، توجه کرد و براساس آنها حکم کرد.
۴. قرآن کریم در موارد بسیاری به امور مشترک بین مسلمانان و اهل کتاب، فراخوانی کرده است
و به آنها پیشنهاد می‌کند به این امور توجه کنند. بازخوانی این عقاید برای اهل کتاب، یکی از مهمترین عوامل شکل گیری رابطه‌ای درست و منسجم میان مسلمانان و اهل کتاب است و به نوعی همسنخی با غیر مسلمانان را إشاعه می کند.
حال با توجه به این نکات به دنبال دیدگاه قرآن در مورد اهل کتاب می‌رویم. این نگاه در دو رویکرد قابل بررسی است:
قرآن با توجه به مقتضیات زمان و مکان، ادبیات مختلفی را نسبت به اهل کتاب استفاده می‌کند. عده‌ای از اهل کتاب به جهت عملکردی که داشته اند، مورد مذمت بوده‌اند؛ کارهایی چون
لجاجت و دشمنی با پیامبر خدا
، مخالفت و دشمنی با
اسلام بعد از شناخت آن
، تحریف کتاب آسمانی خود
و.... همچنین بسیاری از آنان به جهت اعتقاداتی که داشته‌اند، مورد مذمت قرآن قرار گرفته‌اند که از جمله آنها دخالت دادن انسان‌ها در مسئله توحید
و... است.
اما مهم‌تر از اینها، آیاتی است در مذمت کسانی که بعد از آشکار شدن حق، با آن مخالفت می‌کنند و به دشمنی با آن می‌پردازند، به خصوص اهل کتاب که بعد از
شناخت حق، با آن مخالفت کرده و در مقابل آن ایستادگی کردند. قرآن در آیات بسیاری، این افراد را مورد مذمت شدید قرار می دهد:
«آنان که کافر شدند و (مردم را) از راه خدا بازداشتند و بعد از روشن‌شدن هدایت برای آنان دوباره به مخالفت با رسول خدا برخاستند، هرگز زیانی به خدا نمی‌رسانند و خداوند به زودی اعمال شان را نابود می کند».
این گونه آیات که در مذمت اهل کتاب است، بسیاراند ولی از آن‌جا که بیشتر بر مقیاس‌های ذکر شده هستند، از ذکر آنها خودداری می‌کنیم.
قرآن کریم برخلاف
تورات، به مخالفان به دید مثبت نگریسته و به صِرف مسلمان نبودن، آنها را مورد مذمت و
وعید خود قرار نداده است. البته این رویکرد دارای شرایطی است که در بحث‌های ذیل، بدان می‌پردازیم.
آیاتی که با رویکرد مثبت به اهل کتاب نگریسته را می‌توان در چهار بخش بیان داشت:
۱. قرآن تلاش وافری انجام داده که
اخلاق و منش انسانی را در میان انسان‌ها رواج دهد؛ از این رو امور اخلاقی، آیات متعددی در
قرآن را به خود اختصاص داده است. لذا غالب انسان‌هایی را که پایبند این اخلاق انسانی هستند، تحسین می‌کند. اهل کتاب نیز از این قاعده مستثنا نیستند؛ در بعضی مواقع که امری اخلاقی از آنان سر بزند مورد تأیید قرآن قرار می‌گیرند. البته این حکم استثنائاتی دارد و آن زمانی است که خود شخص با
عمل قبیحی موجب از بین رفتن
اعمال خود شود که در این صورت دیگر قابل تمجید نیست.
۲. قرآن در عین اینکه اسلام را
ناسخ دین‌های گذشته می‌داند، اما به اهل کتاب فرصت می‌دهد و با مدارا با آنان برخورد می‌کند به گونه‌ای که به آنها اجازه می‌دهد با پرداخت
جزیه، به صورت آزادانه در کشور اسلامی زندگی کنند و بر دین خود نیز باقی بمانند
و این رویکرد مثبتی است از قرآن کریم نسبت به اهل کتاب.
۳. قرآن در برخی از آیات، اهل کتاب را به جهت
عبادات، رفتار و
خداپرستی صحیح، مورد تمجید قرار می‌دهد:
«همه اهل کتاب یکسان نیستند، طایفه‌ای از آنها معتدل و به راه راست‌اند، در دل
شب به
تلاوت آیات خدا و
نماز و طاعت حق مشغول اند. ایمان به خدا و روز قیامت می‌آورند و امر به نیکویی و نهی از بدکاری می‌کنند و در نکوکاری می‌شتابند و آنها خود مردمی نیکوکارند. و هر کار خیری انجام دهند از ثواب آن محروم نخواهند شد و خدا دانا به حال پرهیزکاران است».
این آیه به جهت اعمال درست برخی از اهل کتاب، به صراحت از آنان تمجید می کند. علاوه بر این در بسیاری از آیات تعدادی از اهل کتاب را تمجید می کند: «از آنان گروهی میانه رو و معتدل‌اند».
همچنین در بعضی آیات، کفر را به بعضی از اهل کتاب نسبت می دهد که بنابر مفهوم آن می توان کافر نبودن بعض دیگر را استنباط کرد: «به یقین کافرانِ از اهل کتاب و مشرکان در آتش دوزخ اند».
۴. آیات دیگری نیز وجود دارد که گروهی از اهل کتاب را به گونه‌ای تمجید کرده که می‌توان رستگاری برخی از آنان را از این آیات به دست آورد:
«مسلماً کسانی که ایمان آوردند، و یهودی ها و نصرانی ها و صابئی ها هر کدامشان
روی حقیقت به خدا و روز قیامت ایمان آورند و کار شایسته انجام دهند، برای آنان نزد پروردگارشان پاداشی شایسته و مناسب است، و نه بیمی بر آنان است و نه اندوهگین شوند».
«بی تردید از اهل کتاب کسانی هستند که به خدا و آنچه به سوی شما نازل شده و آنچه به سوی خودشان فرود آمده ایمان می‌آورند، در حالی که در برابر خدا فروتن و خاکسار بوده، آیات خدا را به بهای اندک نمی‌فروشند. برای آنان نزد پروردگارشان پاداشی شایسته و مناسب است یقیناً خدا حسابرسی سریع است».
با دقت در این آیات مشخص می شود که نگاه قرآن کریم به اهل کتاب
پلکانی است:
در پله اول، آن‌هایی که با حقیقت اسلام آشنا شدند و از پذیرش آن سر باز زدند، از جمله کسانی‌اند که قطعا مورد
سرزنش قرآن هستند، حال علت این انکار، چه
امیال نفسانی چون قدرت، مال و... باشد و چه غیر اینها؛ چه به امور انسانی پایبند باشند و چه نباشند؛ مورد مذمت قرآن هستند.
در پله دوم کسانی که به حقیقت اسلام نرسیده اند، اما چنان کرده‌اند که مورد مذمت قرآن قرار گیرند؛ اخلاق انسانی را زیر پا نهاده اند،
توحید را آگاهانه خدشه دار کرده‌اند، به دشمنی با اسلام پرداخته‌اند و پیامبر و مومنان را اذیت و آزار کرده‌اند و.... حتی کسانی که قبل از اسلام بوده‌اند و عملکردی داشته‌اند که مورد مذمت قرار گرفته‌اند چون کسانی که کتاب مقدس خود را
تحریف کرده‌اند، پیامبران خود را کشته‌اند و... نیز در همین حکم قرار می‌گیرند.
اما کسانی که از این سطح بالاتر رفتند، با احترام به آنها نگریسته می‌شود و صد البته که قرآن کریم به دنبال این است که بقیه نیز با حقیقت اسلام آشنا شوند و اسلام بیاورند و این نیز برای آنها بهتر است،
اما در عین حال تا زمانی که مصداق موارد مذکور نباشند، محترم‌اند و قرآن آنها را تمجید می‌کند. از جمله مصادیق اینان، کسانی‌اند که انسان‌های شریف و با اخلاقی‌اند و اگر چه با حقیقت اسلام ناآشنایند، ولی با دیده احترام به آن می‌نگرند، در طول زندگی به
احکام انسانی پایبندند، به خدا
باور داشته و زندگیشان خدایی است، آنانی که به
معاد و روز
قیامت پایبندند و ... . حال با این معیاری که از قرآن به دست می آید می توان در مورد اهل کتاب امروزی نیز حکم کرد و بر این باور بود که کدام یک شایسته احترام و کدام یک قابل مذمت هستند.
اسلام کوئست
